Organy piszczałkowe są instrumentem o bardzo złożonej budowie. Ogólny schemat-przekrój przykładowego instrumentu z pozytywem znajdującym się w balustradzie chóru przedstawia ilustracja poniżej (aby otworzyć ją w oddzielnym oknie kliknij tutaj).
Najogólniej rzecz biorąc instrument ten składa się z trzech zasadniczych elementów: grupy piszczałek, mechanizmu gry oraz aparatu tłoczącego powietrze.
Najbardziej eksponowaną częścią tego instrumentu jesz szafa organowa, stanowiąca obudowę wszystkich elementów i mechanizmów składowych organów. Szafa organowa pełni dodatkowo rolę rezonatora akustycznego, oraz funkcję dekoracyjną (zwłaszcza jej najbardziej widoczna frontowa część nazywana prospektem).
Inną widoczną częścią organów jest stół gry (kontuar) z klawiaturą lub klawiaturami ręcznymi (manuałami), klawiaturą nożną (pedałem) oraz różnorodnymi przyciskami, manubriami, przełącznikami ręcznymi lub nożnymi itp... Praktycznie cała reszta elementów składowych klasycznych organów nie jest widoczna na zewnątrz, oczywiście oprócz piszczałek umieszczonych w prospekcie. Trzeba sobie zdać sprawę z tego, że piszczałki widoczne na tej dekoracyjnej części szafy organowej, stanowią na ogół tylko niewielki procent ogólnej liczby piszczałek zamontowanych w instrumencie. Cała ich reszta wraz z wszystkimi mechanizmami ukryta jest najczęściej wewnątrz szafy.
Piszczałki wargowe i języczkowe (czasem również inne elementy grające) są podstawowym źródłem dźwięku w organach. Najczęściej spotyka się piszczałki wykonane z cyny lub z drewna. Szeregi piszczałek grupowane są w tzw. głosy (rejestry) organowe. Piszczałki każdego głosu charakteryzują się zwykle podobną budową i wyrównanym brzmieniem (choć nie musi to być regułą; zdefiniowanie pojęcia "głosu organowego" nie jest rzeczą łatwą, a w literaturze można spotkać się z wieloma różnymi definicjami). Spis głosów jakimi dysponuje instrument nazywany jest dyspozycją organów. Niewielkie instrumenty wyposażone są w kilka głosów, w instrumentach średnich i dużych natomiast, liczba głosów może dochodzić do kilkudziesięciu. Wielkość organów określa się w oparciu, o ilość głosów i manuałów w instrumencie:
- organy wielkie - ponad 60 głosów, więcej niż trzy manuały i pedał, monumentalny często wieloczęściowy prospekt,
- organy średnie - ponad 25 głosów, więcej niż dwa nmanuały i pedał, prospekt jedno- lub wieloczęściowy,
- organy małe - kilkanaście głosów, dwa manuały z pedałem lub jeden manuał z pedałem.(BO)
Wszystkie piszczałki ustawione są na drewnianych skrzyniach (wiatrownicach), w których dokonywany jest rozdział sprężonego powietrza. Na przestrzeni dziejów wykształciło się mnóstwo różnych odmian wiatrownic, choć ich podstawowe funkcje we wszystkich przypadkach pozostają niezmienione. Niewielkie instrumenty wyposażone są w jedną wiatrownicę, duże organy natomiast, z kilkoma klawiaturami, działają w oparciu o kilka wiatrownic. Powietrze dostarczane pod stałym ciśnieniem do wiatrownic wytwarzane jest w miechach napędzanych ręcznie, nożnie lub w sposób automatyczny (elektryczny). W nowszych instrumentach zamiast miechów spotyka się dmuchawy elektryczne.
Jak wyżej wspomniano, powietrze pod ciśnieniem tłoczone jest do wiatrownic, w których następuje jego rozdział do piszczałek. Rozdział powietrza możliwy jest dzięki odpowiednim mechanizmom przenoszącym ruch klawiszy (w klawiaturach kontuaru) na ruch wentyli znajdujących się w wiatrownicach i wpuszczających sprężone powietrze do odpowiednich piszczałek. W organach z różnych okresów można się zetknąć z wieloma odmiennymi systemami przenoszenia tego ruchu. Systemy te nazywane są trakturami. Traktura jest więc elementem pośredniczącym między klawiaturą (ewentualnie pedałem) a wiatrownicą z ustawionymi na niej piszczałkami; w takim przypadku mówi się o trakturze gry. W zależności od konstrukcji i podstawowego "nośnika" ruchu w trakturach, spotyka się trzy podstawowe ich systemy: trakturę mechaniczną, pneumatyczną i elektryczną (istnieją również systemy pośrednie). Najczęściej w organach występuje również drugi rodzaj traktury - traktura rejestrowa. Jest to również system łączący elementy sterujące z wykonawczymi, ale w tym przypadku odnoszące się do włączania i wyłączania rejestrów (głosów organowych). Mechanizmy rejestrowe umożliwiają uaktywnianie wybranych głosów organowych, pozwalając tym samym na zróżnicowanie dynamiczne i brzmieniowe gry na organach.
Organy piszczałkowe skonstruowane są w ten sposób, że każdemu z manuałów (również klawiaturze nożnej - pedałowi) sztywno przyporządkowane są określone głosy. Zestawy głosów należących do danej klawiatury czyli tzw. zestawy brzmieniowe mogą mieć swoje nazwy, pochodzące od funkcji, jaką dany zespół spełnia w organach, albo od miejsca czy sposobu umieszczenia go w strukturze architektonicznej instrumentu. Poszczególne zespoły brzmieniowe biorą swe nazwy od klawiatury, która nimi steruje np: manuał I, manuał II, pedał itd. lub też używa się nazw obcojęzycznych, które coraz częściej zastępuje się polskimi odpowiednikami: Hauptwerk (zestaw główny), Oberwerk, Positiv, Ruckpositiv, Brustwerk, Echowerk, Fernwerk, Solowerk, Pedalwerk.
Jeśli w instrumencie nie przewidziano dodatkowych mechanizmów, każdy z manuałów może korzystać tylko z określonych, przyporządkowanych mu głosów (nie można w takim przypadku powiązać dowolnie wybranego głosu z dowolną klawiaturą). Zatem każda klawiatura sprzężona jest z tylko sobie właściwą wiatrownicą (z głosami ustawionymi na tej wiatrownicy). Jednak najczęściej w instrumentach z większą ilością klawiatur buduje się dodatkowe mechanizmy, pozwalające na bardziej dowolne konfigurowanie sprzężeń między poszczególnymi klawiaturami i głosami. Mechanizmami tymi są tzw. połączenia (kopulacje). Spotkać można zarówno połączenia w obrębie jednego manuału jak i połączenia międzyklawiaturowe.
Połączenia w obrębie jednego manuału nie są związane z przypisaniem wybranej klawiaturze dodatkowego głosu, lecz ze wzmocnieniem dźwięków w ramach tego samego rejestru przez "dołożenie" górnej lub dolnej oktawy (czasem również innych interwałów). Gra na jednym manuale głosami z innych klawiatur możliwa jest przez zastosowanie połączeń międzymanuałowych. Wszelkich rodzajów połączeń w organach może być bardzo wiele (zwłaszcza przy rozbudowanych instrumentach), trzeba jednak pamiętać, że wprowadzenie każdego nowego połączenia znacznie komplikuje konstrukcję organów.
Nieco innym rozwiązaniem jest stosowanie tzw. połączenia transmisyjnego. Jest to rodzaj połączenia międzyklawiaturowego (występują również transmisje w ramach jednej klawiatury), w którym jeden głos (a nie cała wiatrownica) sterowany jest w całości lub częściowo dwoma klawiaturami. Wprowadzenie takiego połączenia również komplikuje budowę instrumentu.
Omówienie wspomnianych powyżej części składowych, a także najczęściej spotykanych mechanizmów wchodzących w skład klasycznych organów piszczałkowych znajduje się na dalszych stronach tego serwisu. Wszystkich możliwych rozwiązań stosowanych przez firmy organmistrzowskie nie sposób opisać w ramach tej strony, dlatego wybrano tylko te z nich, które są najbardziej typowe i najczęściej stosowane.
2001-2024 © Copyright by Konrad Zacharski
