Głosy poboczne (alikwoty, pomocnicze) są to głosy, po włączeniu których naciśnięcie klawisza powoduje zadęcie piszczałki wydającej dźwięk inny niż wskazuje naciśnięty klawisz. I nie mówimy tutaj tylko o transpozycji o jedną lub kilka oktaw (z sytuacją taką mieliśmy do czynienia w głosach zasadniczych), lecz o różnicach będących kombinacjami także innych interwałów np. tercji, kwinty, septymy, oktawy. Tak więc włączenie głosu pobocznego i wciśnięcie np. klawisza c1 może w zależności od włączonego głosu spowodować zadęcie piszczałki wydającej np. dźwięk "g", "e" lub "b"; dodatkowo dźwięki te mogą pochodzić z różnych oktaw.
W oznaczeniu głosu pobocznego, po nazwie słownej występuje ułamek, np. 22/3' (8/3'), 2/5', 11/7' (8/7') itp.
Po co stosuje się głosy w których piszczałki wydają dźwięki zupełnie inne niż wskazują naciskane klawisze?
Stosowanie głosów pobocznych wynika z chęci wzbogacania kolorystycznego brzmień głosów podstawowych. Głosy poboczne nazywane bywają również głosami alikwotowymi (lub po prostu alikwotami), co wynika z bezpośredniego związku między alikwotową budową dźwięku a konstrukcją głosów pobocznych. Włączenie wraz z głosem zasadniczym jednego bądź kilku głosów alikwotowych spowoduje, że słuchacz odniesie wrażenie wzmocnienia określonych tonów harmonicznych (alikwotów) w dźwięku wydawanym przez piszczałki głosu zasadniczego. Takie wzbogacenie kolorystyczne niemożliwe jest do uzyskania przy pomocy samych tylko głosów zasadniczych. Głosy poboczne nie są głosami, które nadają się do samodzielnego stosowania. Stosuje się je w połączeniu z głosami zasadniczymi otrzymując "nowe" brzmienie wzbogacone mocniejszymi tonami harmonicznymi. Bardzo istotną sprawą umożliwiającą właściwe stosowanie głosów alikwotowych jest ich odpowiednie zintonowanie. Dobrze zintonowany głos poboczny w połączeniu z głosem zasadniczym nie powinien być słyszalny oddzielnie; słyszalnym efektem połączenia głosu zasadniczego z jednym lub kilkoma głosami alikwotowymi nie powinno być bowiem słyszenie dwóch czy większej ilości głosów, lecz jednego "wynikowego" dźwięku pochodzącego od głosu zasadniczego o wzbogaconej alikwotami barwie.
Zanim zostaną omówione zasady oznaczania głosów pobocznych przypomnijmy krótko budowę alikwotową dźwięku. Temat ten dokładnie omówiono na stronie dotyczącej powstawania dźwięku w piszczałkach.
Skupmy się na kilku pierwszych tonach szeregu harmonicznego. Na rysunku obok przedstawiono początek rozwinięcia szeregu harmonicznego dla dźwięku C (C wielkie). C jest tutaj tonem podstawowym - ton ten decyduje o słyszalnej częstotliwości dźwięku. W dźwięku wyróżnić można również wyższe tony harmoniczne, a wychodząc od szczególnego przypadku jakim jest zilustrowany tutaj szereg dla dźwięku C, da się zauważyć pewne ogólne prawidłowości, które mogą zostać zastosowane do przeprowadzenia podobnego rozumowania dla każdego innego dźwięku. I tak drugim tonem harmonicznym jest ton odległy o oktawę od tonu podstawowego. Zwróćmy uwagę, że w oktawie w której znajduje się ton podstawowy, ton ten nie ma żadnego alikwotu; najbliższym alikwotem (drugim) jest więc ten odległy o oktawę. Trzecim alikwotem jest kwinta (nie z tej samej oktawy co ton podstawowy lecz z kolejnej). Czwarty ton harmoniczny to zdwojona oktawa. Piąty alikwot jest to tercja z kolejnej oktawy. W tej oktawie mamy również szósty ton harmoniczny - jest to również kwinta. Następnie septyma jako siódmy alikwot (siódmy alikwot zaznaczono odmiennym kolorem, aby zwrócić uwagę na niewielką rozbieżność między rzeczywistą wysokością tego tonu, a jego wysokością wynikającą z notacji muzycznej) i alikwot ósmy - ton odległy o trzy oktawy od tonu harmonicznego. Oczywiście szereg ten jest o wiele bogatszy (ilustracja poniżej), tutaj jednak dla wyjaśnienia oznaczeń głosów pobocznych potrzebna będzie znajomość dziewięciu pierwszych alikwotów. Dziewiąty ton harmoniczny to nona (nieumieszczona na powyższym rysunku, ale widoczna w szeregu zilustrowanym poniżej).
Znajomość alikwotów oraz interwałów w jakich znajdują się one od tonu podstawowego, a także znajomość zasad oznaczania głosów zasadniczych pomoże zrozumieć podobne zasady dotyczące głosów alikwotowych.
Rozpocznijmy od tonu podstawowego.
Ton podstawowy dźwięku C na poniższym rysunku symbolizuje zielona piszczałka. Piszczałka wydająca dźwięk o wysokości odpowiadającej tonowi podstawowemu dźwięku C ma długość 8'.
Przy włączonym głosie 8' (jest to głos zasadniczy) naciśnięcie dowolnego klawisza powoduje odezwanie się piszczałki o częstotliwości dźwięku równej częstotliwości tonu podstawowego (pomijamy tutaj złożoność harmoniczną dźwięku).
Jeśli chcielibyśmy wytworzyć samodzielny drugi ton składowy dźwięku C musielibyśmy użyć w tym celu piszczałki czterostopowej (drugi alikwot oddalony jest o oktawę od tonu podstawowego).
Tak więc naciskając dowolny klawisz przy włączonym głosie 4' spowodujemy odezwanie się piszczałki, która wydaje dźwięk o częstotliwości drugiego alikwotu (w naszym przypadku naciśnięcie klawisza C powoduje odezwanie się piszczałki c - jest to drugi alikwot dźwięku C).
Trzeci alikwot to już nie oktawa, a kwinta. Nie będzie więc tutaj kolejnego głosu zasadniczego lecz głos poboczny (alikwotowy).
Jeśli piszczałka wydająca dźwięk o częstotliwości równej częstotliwości tonu podstawowego (C) ma długość 8', to trzeci alikwot można wytworzyć za pomocą piszczałki o długości 22/3'.
Włączenie głosu 22/3' i naciśnięcie wybranego klawisza powoduje zadęcie piszczałki odpowiadającej częstotliwości trzeciego alikwotu.
Czwarty alikwot to znowu oktawa (tym razem zdwojona). Aby go uzyskać znowu użyjemy głosu zasadniczego, tym razem dwustopowego. Przy ośmiostopowej piszczałce C, czwarty alikwot możemy osiągnąć używając piszczałki o długości dwóch stóp (2').
Alikwot piąty to tercja. Dla tonu podstawowego 8' piąty alikwot wytworzy piszczałka o długości 13/5'.
Tak więc po włączeniu głosu 13/5' i naciśnięciu dowolnego klawisza, każdorazowo odezwie się piszczałaka wydająca dźwięk odpowiadający piątemu alikwotowi dźwięku wskazywanego przez klawisz.
Kolejny alikwot - szósty - ma charakter kwintowy. Odległy jest od tonu podstawowego o dwie oktawy i kwintę. Dźwięk o takiej częstotliwości (przy tonie podstawowym 8') wydawać będzie piszczałka o długości 11/3'.
Włączając głos o takiej wielkości (tj. 11/3') przy każdorazowym naciśnięciu klawisza usłyszymy dźwięk o częstotliwości odpowiadającej szóstemu tonowi harmonicznemu dźwięku wskazywanego przez klawisz.
Siódmy alikwot to septyma. W tym przypadku mówimy o piszczałce, której długość wynosi 11/7'. Głos o takim stopażu pozwala wzmocnić właśnie siódmy alikwot.
Podobne opisy można przytoczyć dla wszystkich kolejnych alikwotów.
Zwróćmy uwagę, że część alikwotów można uzyskać stosując głosy zasadnicze: drugi alikwot - głos 4', czwarty alikwot - głos 2', ósmy - 1' itd. Są to tylko te alikwoty, które odległe są od tonu podstawowego o oktawę lub jej wielokrotność.
Wszystkie pozostałe alikwoty związane są z głosami pobocznymi: trzeci alikwot - głos kwintowy 22/3', piąty alikwot - głos tercjowy 13/5', szósty - głos kwintowy 11/3', alikwot siódmy - głos septymowy 11/7', itd.
Poszczególne opisane powyżej przykłady dotyczą głosów służących do wytwarzania pojedynczych alikwotów. Wiemy jednak, że głosy alikwotowe nie są używane samodzielnie, a jedynie w połączeniu z głosami zasadniczymi. Tak więc włączając głos zasadniczy wraz z jednym lub kilkoma dostępnymi głosami alikwotowymi (ewentualnie innymi głosami zasadniczymi, które w takim przypadku też wzmacniają niektóre alikwoty) otrzymujemy nowe, bogatsze brzmienie. To wzbogacone brzmienie zawdzięczamy wzmocnieniu wybranych tonów harmonicznych przez włączone głosy alikwotowe.
Jako przykład rozważmy sytuację zilustrowaną obok. Naciskamy klawisz C (C wielkie). Gdyby włączony był sam tylko głos zasadniczy 8' odezwałaby się piszczałka C. Oczywiście trzeba pamiętać o tym, że piszczałka wydaje dźwięk C a nie ton C. Dźwięk C jest wielotonem, a więc można go rozłożyć na szereg alikwotów. Zawartość i natężenie tych alikwotów jest stała dla tej piszczałki i w niektórych sytuacjach może zajść potrzeba wzmocnienia wybranych z nich. Załóżmy, że organista oprócz głosu zasadniczego 8' włączył również pozostałe głosy zaznaczone na rysunku, a więc: 4', 22/3', 2', 13/5', 1 1/3'. Co tym samym uzyskuje? Wzmocnienie drugiego, trzeciego, czwartego, piątego i szóstego tonu harmonicznego. Oczywiście nie muszą być włączone wszystkie głosy pomocnicze i można wzmocnić np. tylko jeden wybrany alikwot. Można ich włączyć również więcej, np. dodatkowo głos septymowy lub nonowy (jeśli instrument takimi dysponuje).
W przykładach powyższych przytoczono tylko kilka oznaczeń głosów pobocznych: dwóch kwintowych, tercjowego i septymowego. Głosów tych jest jednak dużo więcej i w zamieszczonych poniżej tabelach zestawiono te oznaczenia.
Jak wiadomo w oznaczeniach wszystkich głosów pobocznych (alikwotowych) występują ułamki. Rodzaj głosu pobocznego (kwintowy, tercjowy, septymowy, nonowy) można bardzo łatwo zidentyfikować. Wystarczy zwrócić uwagę na mianownik (mianownik czyli liczbę pod kreską ułamkową) tego ułamka. Liczba "3" odpowiada głosom kwintowym (trójka - bo kwinta jest trzecim tonem harmonicznym), "5" występuje w mianownikach oznaczeń głosów tercjowych (tercja jest piątym alikwotem), "7" jest charakterystyczna dla głosów septymowych, a "9" dla głosów nonowych.
Przyjrzyjmy się dokładniej tabeli zestawiającej głosy kwintowe.
| GŁOS ZASADNICZY | 32' | 16' | 8' | 4' | 2' | 1' |
| OZNACZENIE GŁOSU KWINTOWEGO | 10 2/3' | 5 1/3' | 2 2/3' | 1 1/3' | 2/3' | 1/3' |
| 32/3' | 16/3' | 8/3' | 4/3' | 2/3' | 1/3' |
Z pewnością zauważymy liczbę 22/3', jako oznaczenie głosu kwintowego dla ośmiostopowego (8') głosu zasadniczego. Takie oznaczenie pojawiło się już powyżej przy omawianiu trzeciego alikwotu.
Wszystkie głosy kwintowe wydają dźwięki o kwintę wyższe, niż wskazuje wciśnięty klawisz. Oznaczenie wielkości głosu określa równocześnie rozmiar najdłuższej piszczałki tego głosu.
Z tabeli wynika wiele zależności... wiemy z niej np. że trzeci alikwot dla glosu 4' można wzmocnic pomocniczym głosem 11/3' (głos ten wzmacnia również szósty alikwot głosu 8' - jest to drugi z kolei alikwot kwintowy głosu 8'), a np. w przypadku głosu 16' trzeci ton harmoniczny reprezentuje głos 51/3', itp.
W tabeli dla każdego głosu zasadniczego mamy dwa oznaczenia głosu kwintowego. Na górze jest oznaczenie w postaci ułamka właściwego (licznik mniejszy od mianownika) lub liczby całkowitej i ułamka właściwego, na dole natomiast odpowiadające mu oznaczenie w postaci ułamka niewłaściwego (licznik większy od mianownika). Obydwa oznaczenia mogą być stosowane zamiennie i można je w prosty sposób przekształcać tak w jedną jak i w drugą stronę. Drugi sposób notacji (ułamki niewłaściwe) jest bardzo pomocny przy ustalaniu oznaczeń głosów pobocznych dla praktycznie dowolnych głosów zasadniczych (warto poznać tę regułę, bo jest ona wspólna dla wszystkich głosów alikwotowych). Oczywiście można się nauczyć na pamięć tych oznaczeń (przynajmniej tych najczęściej spotykanych), ale przy zrozumieniu ogólnej reguły łatwo znajdziemy oznaczenie praktycznie każdego głosu pobocznego (nawet tego rzadko używanego).
Reguła jest prosta: w mianowniku znajduje się liczba charakterystyczna dla danego głosu pobocznego (w przypadku głosu kwintowego liczba "3"), w liczniku natomiast rozmiar głosu zasadniczego (w stopach). W ten sposób otrzymujemy: dla głosu 32'- 32/3', dla głosu 16' - 16/3', dla 8' - 8/3', dla 4' - 4/3', itd. Taki szereg ułamków mamy właśnie w dolnym wierszu tabeli. Oczywiście przekształcając każdy z tych ułamków możemy otrzymać drugie, równoważne oznaczenie z wiersza górnego.
W analogiczny sposób można wypełnić kolejne tabele, dotyczące pozostałych głosów pobocznych. Zasada się nie zmienia i zawsze w liczniku umieszczany jest rozmiar głosu zasadniczego (w stopach), w mianowniku zaś liczba charakterystyczna dla danego typu głosu. Trzeba oczywiście pamiętać jaka liczba odpowiada danemu rodzajowi głosu:
- głosom kwintowym - 3 (trzeci ton harmoniczny),
- głosom tercjowym - 5 (piąty ton harmoniczny),
- głosom septymowym - 7 (siódmy ton harmoniczny),
- głosom nonowym - 9 (dziewiąty ton harmoniczny).
Mamy więc głosy tercjowe, które wydają dźwięki o wielką tercję wyższe niż wskazuje naciskany klawisz.
| GŁOS ZASADNICZY | 32' | 16' | 8' | 4' | 2' | 1' |
| OZNACZENIE GŁOSU TERCJOWEGO | 6 2/5' | 3 1/5' | 1 3/5' | 4/5' | 2/5' | 1/5' |
| 32/5' | 16/5' | 8/5' | 4/5' | 2/5' | 1/5' |
Głosy septymowe - wydają dźwięki o małą septymę wyższe niż wskazuje naciskany klawisz.
| GŁOS ZASADNICZY | 32' | 16' | 8' | 4' | 2' | 1' |
| OZNACZENIE GŁOSU SEPTYMOWEGO | 4 4/7' | 2 2/7' | 1 1/7' | 4/7' | 2/7' | 1/7' |
| 32/7' | 16/7' | 8/7' | 4/7' | 2/7' | 1/7' |
I ostatni omawiany tutaj typ głosów alikwotowych - głosy nonowe - wydają dźwięki o wielką nonę wyższe niż wskazuje naciskany klawisz.
| GŁOS ZASADNICZY | 32' | 16' | 8' | 4' | 2' | 1' |
| OZNACZENIE GŁOSU NONOWEGO | 3 5/9' | 1 7/9' | 8/9' | 4/9' | 2/9' | 1/9' |
| 32/9' | 16/9' | 8/9' | 4/9' | 2/9' | 1/9' |
2001-2024 © Copyright by Konrad Zacharski