W organach występują dwa rodzaje klawiatur:
- klawiatura ręczna - manuał (łac. manus - ręka),
- klawiatura nożna - pedał - (łac. pes - noga).
Niewielkie instrumenty dysponują tylko jednym manuałem. Większe organy wyposażone są w kilka (2-7) manuałów oraz pedał (klawiaturę nożną). W wyjątkowych przypadkach można spotkać również organy z dwoma klawiaturami nożnymi.
Układ klawiatur manuałowych w organach jest taki sam jak w klawiaturze fortepianu; również wymiary klawiszy są zbliżone (oczywiście z wyjątkiem pierwszych instrumentów, w których stosowano bardzo duże klawisze, naciskane przez grającego nie palcami, lecz pięściami bądź łokciami).
Zgodnie z ogólnie przyjętą współcześnie kolorystyką klawiszy, dzieli się je na tzw. klawisze "białe" (szereg diatoniczny: c, d, e, f, g,...) i klawisze "czarne" (półtony: cis, dis, fis,...). Jednak do XVIII wieku większość instrumentów posiadała manuały o odwrotnym układzie kolorystycznym, tzn. klawisze szeregu diatonicznego (c, d, e, f, g,...) były czarne, półtony natomiast (cis, dis, fis,...) - białe.(BO) Tego typu manuały (tzn. z odwróconą kolorystyką klawiszy) można spotkać również we współcześnie budowanych instrumentach.
Jak widać kolorystyka klawiszy jest sprawą czysto umowną i nie określa ona w sposób jednoznaczny ich funkcji. Funkcje te określone są przez kształt i położenie klawiszy.
Odwrotna kolorystyka klawiszy podyktowana była względami czysto praktycznymi. Klawisze w kolorze czarnym wykładano szlachetnym drewnem np. hebanem, mahoniem, natomiast materiałem używanym do wykładania jasnych klawiszy najczęściej była kość (np. słoniowa). Ponieważ klawisze tzw. "czarne" (półtony) mają mniejszą powierzchnię, wykonywano je w kolorze jasnym (łatwiej przygotować materiał kostny mniejszych rozmiarów), "białe" natomiast wykładano ciemnym drewnem np. hebanem.(BO)
Współcześnie klawisze wykłada się często twardymi i odpornymi na działanie czynników zewnętrznych tworzywami sztucznymi i raczej nie ma już problemów z przygotowaniem materiału o odpowiedniej powierzchni.
W dalszym ciągu jednak można spotkać nowopowstające instrumenty z manuałami o odwróconej kolorystyce klawiszy. Ponadto spotyka się również bogato zdobione klawisze o bardzo oryginalnej kolorystyce (zdjęcie obok).
Dwukolorowe klawisze czyli to, co jest widoczne w manuale i czego dotykają palce organisty, są tak naprawdę tylko częścią całych dźwigni klawiszowych. Klawisze, w zależności od punktu ich podparcia, są dźwigniami jedno- lub dwuramiennymi (przykłady i objaśnienia na stronie dotyczącej elementów traktury mechanicznej). Dźwignie te w punktach podparcia spoczywają na mosiężnych bolcach tkwiących w drewnianej listwie wyłożonej miękką skórą lub filcem. Dodatkowo w celu ograniczenia ruchów klawiszy na boki (niedopuszczenie do ocierania się klawiszy), ruchome ich końce, zakładane są na bolce stabilizacyjne.(BO)
Liczba klawiszy w manuałach różnych organów nie jest stała (49 klawiszy: C-c3 = cztery oktawy, 54 klawisze: C-f3, 58 klawiszy: C-a3, 61 klawiszy: C-c4 = pięć oktaw), przy czym starsze instrumenty mają na ogół manuały o mniejszej rozpiętości (BO); organy czternastowieczne miały od 25 do 47 klawiszy w każdym z manuałów. (HIM)
Od dołu klawiatury ręczne rozpoczynają się najczęściej od C (C wielkie), rzadko od innych dźwięków np. E, F.
W manuałach dawnych organów (do XVIII wieku, ale również i później) często spotyka się tzw. oktawę krótką. Jest to niepełna, najniższa oktawa w klawiaturze. Oktawa krótka zawiera prawie wyłącznie dźwięki diatoniczne; dodatkowo posiada ona odmienny układ dźwięków (rys. po prawej). Ze względu na to, że w XV wieku nastąpiło rozszerzenie skali muzycznej instumentów poniżej G, konieczne stało się również rozbudowanie klawiatury organowej.(HIM) Ale ponieważ ówcześni kompozytorzy i instrumentaliści nie widzieli potrzeby chromatyzowania najniższej oktawy (nie umieszczano w basie ani dźwięków prowadzących ani alterowanych) (HIM) wynaleziono "oszczędną" wersję tej oktawy. Takie rozwiązanie miało szczególne znaczenie w przypadku organów, ponieważ każdy (również niewykorzystywany w czasie gry) klawisz może powodować zadęcie kilku, kilkunastu a czasem nawet kilkudziesięciu piszczałek, a w przypadku nieużywanych klawiszy z najniższej oktawy byłyby to dodatkowo największe i najdroższe piszczałki. Pominięcie tych piszczałek powodowało znaczne obniżenie kosztu budowy instrumentu.(HIM)
W oktawie krótkiej klawisze "półtonowe" ("Fis", "Gis") sterują w tym przypadku piszczałkami szeregu diatonicznego (D, E), których klawisze zostały z tej oktawy "odcięte" (podobnie z dźwiękiem C przyporządkowanym klawiszowi "E").
Skalę manuału z oktawą krótką (lub w przypadku klawiatury z innymi "brakującymi" dźwiękami) oznacza się w następujący sposób: C D E F G A - c3. Z takiego zapisu wynika, że do A jest układ diatoniczny (wymienione są kolejne dźwięki tego szeregu), a dalej (w tym przypadku od A do c3) układ chromatyczny.(BO)
Przedstawiony powyżej typ oktawy nazywany bywa czasem oktawą krótką E/C (lub C/E (HIM)), w odróżnieniu od nieco innego układu oktawy krótkiej Fis/C (rysunek obok).(STZ)
W Polsce często występuje typ E/C oktawy krótkiej, dlatego określana ona bywa nazwą: klawiatura polska.(STZ)
Przyzwyczajenie instrumentalistów do oktawy krótkiej było na tyle silne, że nawet gdy nie można się już było obyć bez dźwięków chromatycznych Fis i Gis, nie zmieniono układu dźwięków w tej oktawie. Wprowadzono jednak pewną zmianę polegającą na podzieleniu klawiszy "Fis" i "Gis" (HIM); i tak powstała tzw. oktawa łamana.
Oktawa łamana jest właściwie oktawą krótką z dwoma dodatkowymi klawiszami. Klawisze dwóch półtonów są podzielone (patrz zamieszczone ilustracje). Podobnie jak w krótkiej oktawie, również i tutaj brak jest dźwięków Cis oraz Dis. Skalę tę można zapisać następująco: C D E - c3.
W organach do XVIII wieku można również spotkać inne rodzaje "niepełnych" oktaw, np. układ: C D - c3 (bez najniższego Cis).(BO)
Wyjątkowo spotyka się układy bez dźwięków chromatycznych w górze, np. C D E F G A - g2 a2. Zapis ten oznacza, że najniższa oktawa jest krótka, natomiast w górę skala klawiatury sięga do a2, brakuje dźwięku gis2.(BO)
Małe organy dysponują zazwyczaj tylko jednym manuałem. W większych instrumentach można spotkać od dwóch do nawet siedmiu klawiatur ręcznych. Manuały w takim przypadku umieszczone są jeden nad drugim, przy czym najniższy z nich jest najbardziej wysunięty (jest najbliżej organisty). Klawiatura położona najniżej jest manuałem pierwszym; pozostałe manuały numeruje się właśnie od tego najniższego (I, II, III, IV,...).
Nad lub pod manuałami mogą być umieszczone tabliczki z nazwami zestawów głosów, które odpowiadają poszczególnym klawiaturom. Na fotografii powyżej, najwyższy manuał związany jest z zestawem "SOLO", drugi od góry: "RECIT".
W starszych instrumentach wszystkie manuały (bez względu na ich ilość) ułożone były poziomo, równolegle do siebie.
Taki układ (poziomy, równoległy) może się okazać niezbyt wygodny, zwłaszcza w czasie gry na wyższych klawiaturach, dlatego w nowszych organach tylko najniższe manuały ułożone są poziomo, wyższe natomiast pod pewnym kątem, co znacznie poprawia komfort gry. Przedstawione na fotografii po prawej stronie manuały mają taki właśnie układ. Jest ich w tym kontuarze aż siedem i dlatego różnica w kątach nachylenia poszczególnych klawiatur jest dobrze widoczna nawet na niewielkiej fotografii.
W większych organach oprócz manuałów występuje również klawiatura nożna - pedał. Układ klawiszy w pedale (klawisze całotonowe i półtonowe) jest taki sam jak w manuale, same klawisze jednak ze względu na to, że organista naciska je stopami, mają inną budowę: są większe i masywniejsze od klawiszy manuału, a także są rozmieszczone w większych odstępach od siebie.
Klawisze pedału funkcjonują jako dźwignie jednoramienne. Punkt podparcia klawisza czyli jego nieruchomy koniec (znajdujący się na ogół w części ramy umieszczonej pod ławką, na której siedzi organista) połączony jest z ramą za pomocą płaskiej sprężyny lub założony jest na metalowy bolec i dodatkowo podparty metalową sprężyną. Drugi koniec klawisza (połączony z dalszymi elementami traktury), może - pod wpływem nacisku stopy organisty - poruszać się pionowo w specjalnym wycięciu.(BO)
Wymiary klawiszy pedału a także ich układ (w rzucie poziomym i pionowym) bywają bardzo różnorodne. W rzucie poziomym (patrząc na klawisze pedału z góry) spotyka się klawisze umieszczone względem siebie równolegle lub klawisze rozmieszczone promieniście (ruchome końce klawiszy znajdują się w większych odległościach od siebie niż ich końce nieruchome, przymocowane do ramy). W rzucie pionowym również można spotkać dwojakie rozwiązania: umieszczenie wszystkich klawiszy na jednej wysokości lub rozmieszczenie ich na łuku - środkowe klawisze położone są najniżej (najbliżej podłogi), skrajne natomiast ułożone są wyżej (klawisze pedału tworzą wówczas kształt kolebki).
Na ogół klawisze pedału nie są zróżnicowane kolorystycznie, ale zdarzają się również instrumenty, w których klawisze półtonowe pedału pomalowane są ciemnym lakierem w odróżnieniu od klawiszy całotonowych (pozostających najczęściej w kolorze drewna, z którego są wykonane). Dwukolorowe klawisze pedału przedstawiają fotografie poniżej.
Na przedstawionych zdjęciach wyraźnie widać różnicę w układzie klawiszy pedału. Układ z lewego zdjęcia jest chyba najstarszym z wszystkich stosowanych dotychczas; klawisze pedału są w takim rozwiązaniu ułożone równolegle w rzucie poziomym (tzn. patrząc na pedał z góry) i na tym samym poziomie w rzucie pionowym (wszystkie leżą w tej samej płaszczyźnie).
Drugie rozwiązanie (prawe zdjęcie powyżej), to ułożenie promieniste w rzucie poziomym (rozstaw ruchomych końców klawiszy jest większy niż rozstaw końców nieruchomych - przytwierdzonych do ramy). Dodatkowo w rzucie pionowym klawisze nie leżą na jednym poziomie lecz są ułożone półkoliście (tworzą kształt kolebki), co dokładnie przedstawia zamieszczony poniżej przekrój pionowy.
Promieniście w rzucie poziomym mogą być również rozmieszczone klawisze leżące w jednej płaszczyźnie; w takim przypadku w rzucie pionowym nie ma charakterystycznej kolebki.
Fotografia po lewej prezentuje jeszcze jeden sposób różnicowania klawiszy pedału: klawisze "czarne" (w tym przypadku rzeczywiście mają one kolor czarny, ale nie musi tak być) leżące na brzegach klawiatury są dłuższe od tych, które leżą pośrodku. Patrząc z góry na tę klawiaturę zauważymy wyraźny łuk, który wyznaczony jest przez końce "czarnych" klawiszy.
Wszystkie opisane powyżej klawiatury pedałowe wykonane są zgodnie z modelem "ogólnoeuropejskim" - jest to tzw. klawiatura typu niemieckiego (z długimi klawiszami). W odróżnieniu od tego (powszechnego w Polsce) typu klawiatury istnieje również drugi typ pedału - w Polsce praktycznie niespotykany - klawiatura "a la française".
Tego typu klawiaturę pedałową posiada instrument znajdujący się w kościele w Katowicach-Zawodziu (fotografia obok). Konstrukcję tych organów oparto na założeniach francuskich organów barokowych i wyposażono je m.in. w klasyczną klawiaturę o krótkich klawiszach "a la française" (klawiatura francuska).
Swego rodzaju ciekawostką jest fakt wyposażenia tego instrumentu w wymienną klawiaturę pedałową; organista może więc grać używając preferowanego przez siebie układu klawiatury nożnej: pedału typu niemieckiego lub francuskiego.
Zwróćmy jeszcze uwagę na fakt związany z historią: w najstarszych organach klawiatura nożna (pedałowa) nie dysponowała oddzielnym zestawem rejestrów lecz korzystała z najniższych dźwięków głosów manuałowych. Klawisze pedału nie były w takim przypadku całkowicie niezależne, bowiem były w prosty sposób połączone (za pomocą linek lub taśm) z klawiszami wybranego manuału (oczywiście z najniższymi dźwiękami). Działanie pedału polegało więc na dublowaniu klawiszy manuału (jest to tzw. pedał podwieszony, podwieszany). I choć najczęściej linki łączące pedał z klawiszami manuału były ukryte wewnątrz instrumentu, można spotkać i takie rozwiązania, jak przedstawiony na poniższych fotografiach siedemnastowieczny pozytyw z dobrze widocznymi taśmami przywiązanymi do klawiszy pedału.
Rozwiązanie takie można sklasyfikować jako stałe połączenie manuału do pedału (Man/Ped). Różnica między tym połączeniem i połączeniami spotykanymi w nowszych instrumentach polega na tym, że w tym przypadku jest to połączenie stałe a ponadto sam pedał nie dysponuje własnymi głosami (bez połączenia byłby niemy).
2001-2024 © Copyright by Konrad Zacharski
