Zanim zostaną podane informacje dotyczące oznaczania głosów, kilka słów o tym czym w ogóle jest głos organowy (rejestr).
Głos organowy jest szeregiem odpowiednio uporządkowanych piszczałek (najczęściej tworzących skalę półtonową), których konstrukcja i wymiary są tak dobrane, aby wszystkie z nich wydawały dźwięki o wyrównanej barwie i natężeniu. Należy tutaj od razu zwrócić uwagę na podawane przez niektóre źródła kryterium, według którego głos tworzą piszczałki o podobnej konstrukcji. Na ogół jest to prawda, bowiem często wszystkie piszczałki w głosie mają identyczną konstrukcję, a różnią się jedynie wymiarami. Jednak nie musi tak być zawsze. Spotyka się głosy, w których zastosowano (np. w dolnym i górnym zakresie głosu) piszczałki o różnej konstrukcji, a wszystko po to, aby otrzymać szereg piszczałek o wyrównanym brzmieniu i natężeniu. Tak więc ważniejsze jest wymaganie, zgodnie z którym piszczałki wchodzące w skład głosu organowego powinny wydawać dźwięk o zbliżonej barwie, co pozwoli uznać je za piszczałki tego właśnie głosu. O tym czy piszczałki tworzą głos decyduje to co słyszymy, a nie to co widzimy (choć w większości przypadków i to drugie kryterium jest przydatne). Ta charakterystyczna barwa całego głosu związana jest bezpośrednio z nazwą głosu, która na ogół sugeruje np. do brzmienia jakiego instrumentu zbliżone jest brzmienie tego głosu. Tak więc organista włączając wybrany głos organowy, wie na podstawie nazwy głosu, jakiego brzmienia może spodziewać.
Spotyka się wiele różnych podziałów głosów organowych.
Jednym z podstawowych jest podział na głosy wargowe (labialne) i głosy języczkowe. Podział ten wynika oczyście z rodzaju piszczałek zastosowanych w poszczególnych głosach.
Spotykamy również podział na: głosy manuałowe i głosy pedałowe; na ogół różnią się one ilością piszczałek (w klawiaturze pedałowej jest mniej klawiszy niż w manuałach).
Według innego podziału mamy głosy stałe i głosy transmitowane. Głosy stałe są "sztywno" przyporządkowane wybranym klawiaturom, w przeciwieństwie do głosów transmitowanych, które mogą być sterowane różnymi klawiaturami. Głos może być transmitowany w całości np. z ManI do ManII, lub tylko w części np. z ManI do Ped (w tym ostatnim przypadku, w transmisji do pedalu, wykorzystywana jest tylko część piszczałek transmitowanego głosu - w pedale jest po prostu mniej klawiszy). Głos, który jest transmitowany, może w różnych klawiaturach mieć takie same lub różne nazwy (choć jest to fizycznie ten sam szereg piszczałek). Osobom, które znają zasadę działania połączeń w organach, może się tutaj nasuwać podobieństwo transmisji do kopulacji, jednak od razu należy stwierdzić, że połączenia są czymś zupełnie innym niż transmisje. Przy kopulacji np. ManII/ManI (ManII do ManI), głos włączony w ManII gra na obydwu manuałach (nie można się "pozbyć" tego głosu z właściwej mu klawiatury, w tym przypadku ManII). W przypadku transmisji np. gdy głos z ManII może być transmitowany do ManI, ten sam głos przy każdym z manuałów będzie miał oddzielny włącznik, co umożliwia włączenie go albo tylko w ManI, albo tylko w ManII, albo też w obydwu manuałach równocześnie. Mechanizmy połączeń i transmisji zostały szerzej omówione na stronach dotyczących traktur).
Według jeszcze innego podziału wyróżniamy głosy zupełne i tzw. półgłosy. Głosy zupełne obejmują całą klawiaturę, w przeciwieństwie do półgłosów, które obejmują tylko część klawiatury; druga część klawiatury w takim przypadku uzupełniona jest najczęściej innym półgłosem, lub pozostaje "bez piszczałek" (w takim przypadku półgłos nie ma uzupełnienia).(BO)
Oczywiście głosy można również podzielić przyjmując za kryterium wielkość użytych w nich piszczałek (spotyka się określenia głosy wielkie, głosy małe).(BO)
I jeszcze jeden podział - podział, który zostanie szerzej omówiony poniżej i na kolejnych stronach. Zgodnie ze stosowanym tutaj kryterium, którym jest sposób brzmienia głosu, mamy głosy zasadnicze, głosy poboczne i głosy mieszane.(BO)
Przechodząc już do samych oznaczeń głosów organowych (umieszczonych np. na manubriach w stole gry organów), na początku należy zwrócić uwagę na fakt, że oznaczenie to składa się na ogół z dwóch lub trzech części.
Pierwszą z nich jest określenie słowne np. Trompet, Flauto, Gemshorn, Puzon, Aeolina. Sama ta nazwa dostarcza organiście informacji o brzmieniu głosu, jego barwie i głośności, a także o tym czy do jego budowy użyto piszczałek wargowych czy języczkowych (choć tutaj zdarzają się czasem niespodzianki).
Drugim elementem nazwy głosu (rejestru) jest oznaczenie cyfrowe, określające w stopach długość najwyższej piszczałki w tym głosie. Stopę jako jednostkę miary oznacza się umieszczeniem apostrofu po cyfrze, np. 8' (osiem stóp - głos ośmiostopowy) czy 32' (głos trzydziestodwustopowy). Można się również spotkać z głosem, którego wielkość wyrażona jest przy użyciu ułamka np. 2/3' lub liczby całkowitej i ułamka np. 22/3'. To ostatnie oznaczenie można również spotkać w postaci ułamka niewłaściwego; w takim przypadku po przekształceniu przybierze ono postać: 8/3' (oznaczenia: 22/3' oraz 8/3' są równoważne).
Trzecim elementem, występującym w nazwach tylko niektórych głosów, tzw. głosów mieszanych, jest oznaczenie informujące o ilości rzędów (chórów) wchodzących w skład danego głosu, np. oznaczenie 4ch (lub 4x; oznaczenia ch - rząd, chór i x - razy, używane są zamiennie) informuje o tym, że jest to głos czterochórowy (czterorzędowy).(BO)
Kompletne oznaczenia przykładowych głosów organowych mogą więc wyglądać następująco:
Burdon 16', Flauto 8', Kwinta 2 2/3', Mikstura 1 1/3' 4ch
Informacje dotyczące słownych określeń głosów organowych (pierwszy element oznaczenia głosu) sugerujące różne właściwości jego brzmienia zamieszczono w encyklopedii głosów.
Drugi i trzeci element oznaczenia rejestru wynikaja z tego czy głos transponuje, a jeśli tak to o jaki interwał, a także czy zbudowany jest z jednego czy może większej ilości rzędów piszczałek. Ten właśnie składnik oznaczenia omówiono poniżej oraz na kolejnych podstronach.
Aby dobrze zrozumieć istotę oznaczenia wielkości głosu wyrażanego w stopach, wyobraźmy sobie na początek najbardziej "intuicyjny" model organów. Załóżmy, że mamy do dyspozycji klawiaturę pięciooktawową (C-c4 - 61 klawiszy). Najbardziej naturalne jest chyba wyobrażenie sobie szeregu piszczałek, które wydają dźwięki ściśle odpowiadające kolejnym klawiszom klawiatury. Tak więc mamy klawiaturę od C wielkiego do c czterokreślnego (c4), oraz szereg piszczałek wydających dźwięki o odpowiednich wysokościach tzn. również od C do c4.
Z opisaną sytuacją mamy do czynienia w przypadku głosu ośmiostopowego (8'). Głos ośmiostopowy jest tak zwanym głosem nietransponującym. Włączenie takiego głosu w organach i naciśnięcie wybranego klawisza powoduje zadęcie piszczałki, która wydaje dźwięk dokładnie odpowiadający wysokością wciśniętemu klawiszowi (ta sama nazwa literowa dźwięku i ta sama oktawa), podobnie jak np. w fortepianie.
Głosów ośmiostopowych (8') może być w organach bardzo wiele, jednak w każdym przypadku będą się one różnić między sobą tylko barwą brzmienia. Wszystkie głosy 8' są nietransponujące, a więc naciśnięcie np. klawisza c1 spowoduje odezwanie się tylko piszczałek c1 we wszystkich włączonych głosach ośmiostopowych.
Jednak klawiatura organowa nie ma stałej skali wysokościowej, jaką dawałoby użycie tylko głosów ośmiostopowych (8'). W organach mogą występować również głosy transponujące to znaczy takie, przy włączeniu których naciśnięcie klawisza spowoduje zadęcie piszczałki o wysokości innej niż wskazuje to klawisz. Głosy ośmiostopowe, a także głosy transponujące są głosami jednorzędowymi, co oznacza że w każdym z takich głosów pojedynczemu klawiszowi odpowiada pojedyncza piszczałka. Wśród tych głosów można wyróżnić dwie grupy:
- głosy zasadnicze - nietransponujące lub transponujące o oktawę bądź jej wielokrotność,
- głosy poboczne (pomocnicze, alikwoty) - transponujące o interwały różne od oktawy.(BO)
Spotykamy w organach również tzw. głosy mieszane, które w przeciwieństwie do głosów zasadniczych i pobocznych są głosami wielorzędowymi (wielochórowymi). W głosach tego typu naciśnięcie jednego klawisza powoduje jednoczesne zadęcie dwóch lub więcej piszczałek (w zależności od ilości chórów).
Zapoznanie się z opisami dotyczącymi kolejnych grup głosów, poprzedźmy jeszcze krótkim wyjaśnieniem pochodzenia oznaczeń wielkości głosów wyrażanych w stopach. Oznaczenie omówionego powyżej głosu: 8' (głos ośmiostopowy) wynika z konstrukcji tego głosu, a dokładniej z długości największej piszczałki w tym głosie (długość ta wyrażana jest w stopach i oznaczana jest apostrofem umieszczonym po cyfrze; 1' (stopa) równa jest ok. 30,5cm). Punktem, w którym mierzy się wielkość głosu wyrażoną w stopach, jest C wielkie i właśnie od długości piszczałki ustawionej na C wielkim, pochodzi to oznaczenie.(BO) Zwróćmy uwagę, że nie chodzi tutaj o długość piszczałki wydającej dźwięk C, lecz o długość piszczałki ustawionej na C wielkim, a więc odpowiadającej w danym głosie klawiszowi C. W głosie 8' na C wielkim rzeczywiście ustawiona jest piszczałka C, jednak w głosach o innej wielkości (np. 16', 4', itd.) znajduje się tam piszczałka wydająca dźwięk o innej wysokości i od niej właśnie pochodzi oznaczenie wielkości głosu. Oznaczenie to ma więc swoje źródło w konstrukcji piszczałek danego głosu, dla nas jednak najistotniejsze jest to, że wielkość głosu wyrażona w stopach zawiera informacje o wysokości brzmienia tego głosu.
Zwróćmy jeszcze uwagę na mogącą się pojawić tutaj pułapkę. Mówiąc o długości piszczałki umieszczonej na C wielkim (od rozmiarów której na ogół pochodzi oznaczenie wielkości głosu), powinniśmy mieć świadomość, że chodzi tutaj bardziej o wysokość dźwięku wydawanego przez piszczałkę niż o rzeczywistą jej długość. Nie ma problemu gdy mówimy o głosie zbudowanym z piszczałek otwartych. Przy takich piszczałkach w głosie 8' na C wielkim rzeczywiście stoi piszczałka o długości ok. 8 stóp i wydaje ona dźwięk C. Pułapka pojawia się wtedy, gdy głos skonstruowany jest np. z piszczałek krytych, które mają korpusy dwukrotnie krótsze od piszczałek otwartych wydających dźwięki o tej samej wysokości. W przypadku głosu 8' krytego, na C wielkim będzie więc ustawiona piszczałka o długości tylko ok. 4 stóp (bo taka właśnie piszczałka będzie wydawać dźwięk C wielkie). Podobny (choć "odwrotny) problem jest w przypadku głosów przedętych, w których piszczałki mają korpusy dwukrotnie dłuższe od korpusów piszczałek otwartych o tych samych wysokościach dźwięku. Zatem w ośmiostopowym (8') głosie zbudowanym z piszczałek przedmuchiwanych, na C wielkim ustawiona będzie piszczałka o długości ok. 16' - taka piszczałka właśnie wydaje dźwięk C wielkie.
Widać więc, że najistotniejsze informacje wynikające z oznacznia wielkości głosu dotyczą rodzaju głosu i wysokości jego brzmienia (tzn. czy głos jest zasadniczy, poboczny, transponujący lub nietransponujący).
2001-2024 © Copyright by Konrad Zacharski