Drewniane piszczałki wargowe pod względem zasady funkcjonowania należą do tej samej grupy co labialne piszczałki metalowe. Z tego też powodu ich budowa, biorąc pod uwagę główne części składowe, jest zbliżona do budowy piszczałek metalowych (we wszystkich piszczałkach wargowych, niezależnie od tego z jakiego materiału są one wykonane, występują takie same podstawowe części składowe). Oczywiście szczegółowe rozwiązania konstrukcyjne są nieco inne, ale wynika to ze specyfiki zastosowanych materiałów. Nie zmienia to jednak faktu, że zasady funkcjonowania poszczególnych części składowych piszczałki zarówno w piszczałkach metalowych jak i drewnianych są analogiczne - wszystkie te piszczałki bowiem należą do grupy piszczałek wargowych, a wykonane są tylko z innych materiałów. W związku z tym większość informacji zamieszczonych w opisie budowy metalowych piszczałek wargowych odnosi się również do piszczałek drewnianych. Dlatego też zostaną tutaj omówione główne cechy charakterystyczne dla budowy piszczałek drewnianych, bez szczególnego rozwijania tematów omówionych na stronie dotyczącej budowy piszczałek metalowych (proponuję zapoznać się wcześniej z opisem budowy metalowych piszczałek wargowych).
Widok zewnętrzny drewnianej piszczałki labialnej, przedstawia fotografia obok. Wyraźnie widać, że podstawowe elementy składowe piszczałek drewnianych są analogiczne do tych, które występują w piszczałkach metalowych. Występuje tutaj noga i korpus piszczałki, a także wargi i znajdujące się między nimi wycięcie. Szpunt jest elementem charakterystycznym dla piszczałek drewnianych krytych lub półkrytych (element ten nie występuje w piszczałkach metalowych, choć niektóre źródła sygnalizują używanie drewnianych toczonych korków wkładanych do korpusów piszczałek metalowych, są to jednak sytuacje wyjątkowe (BO)).
Korpus piszczałki drewnianej najczęściej ma przekrój kwadratu lub prostokąta (rzadziej można spotkać piszczałki drewniane o przekroju trapezu, trójkąta a nawet koła).
Noga piszczałki tego typu jest drewnianą rurą zwężoną na końcu. W piszczałkach drewnianych, podobnie jak w piszczałkach metalowych, spotyka się nogi o różnych długościach, co związane jest np. z zastosowaniem takich piszczałek w prospekcie i koniecznością odpowiedniego ich przestrzennego rozmieszczenia, bądź też z funkcjonalnością ustawienia piszczałek na wiatrownicy (fotografia po lewej).
Wielkość otworu w nodze piszczałki (otworu przez który powietrze tłoczone jest do piszczałki) regulowana jest przez rozwiercanie bądź klinowanie tego otworu. W nogach niektórych piszczałek montuje się elementy ułatwiające regulację przepustowości kanału, są to np. różnego rodzaju zawory (przepustnice) i śruby. Dwie kolejne fotografie ilustrują różne tego typu rozwiązania. Obok widać piszczałki drewniane, w nogach których wkręcone są specjalne śruby regulacyjne. Kolejne zdjęcie natomiast przedstawia niezamontowane w piszczałkach nogi, o różnych kształtach i z różnymi elementami regulującymi przepustowość kanału wydrążonego w nodze. Trzeba również wspomnieć w tym miejscu o rozwiązaniach, w których drewniana noga piszczałki wyposażona jest w ołowianą końcówke z wywierconym otworem wlotowym.
Bliższego omówienia wymaga również dolna część korpusu; w części tej znajdują się wargi (labia), wycięcie, szczelina oraz serce piszczałki (rdzeń). Ten fragment drewnianej piszczałki przedstawia poniższa fotografia.
Występują tutaj te same elementy, z którymi mieliśmy do czynienia przy omawianiu budowy metalowych piszczałek wargowych, choć różnią się one oczywiście szczegółami konstrukcyjnymi.
Warga górna wycięta jest w przedniej ściance korpusu piszczałki. Ponieważ krawędź wargi powinna być ostra i precyzyjnie uformowana, wskazane jest aby była wycięta w twardym drewnie, dlatego w przypadku budowania całej piszczałki z miękkiego drewna przednia część korpusu jest wykonywana z drewna twardego. Taka technika stosowana bywa najczęściej w niewielkich piszczałkach. Zdarza się również wykonanie z twardego drewna samej wargi i zamontowanie jej w odpowiednim miejscu korpusu piszczałki.
Dolna warga również wykonana jest z twardego drewna. Jest ona przymocowana do dolnej części korpusu; bywa do niego przyklejona lub przykręcona kilkoma śrubami.
Labia (wargi) ograniczają od góry i od dołu wycięcie; po bokach wycięcie ograniczone jest ściankami korpusu piszczałki. Duże wycięcia w piszczałkach przedstawionych na fotografii obok pozwalają zajrzeć do ich wnętrza i dostrzec tam serce piszczałki (rdzeń), a właściwie jego górną powierzchnię. Szczelina wytworzona między sercem i dolną wargą przebiega wdłuż całej wargi, jest ona jednak na tyle wąska, że trudno dostrzec ją na tym zdjęciu. Dokładne umiejscowienie szczeliny i kształt serca piszczałki ilustrują widoczne na poniższym rysunku przekroje poprzeczne fragmentów piszczałek drewnianych. Przedstawione piszczałki różnią się sposobem wykonania warg.
Łatwo zauważyć różnice w budowie górnej wargi. W obydwu typach piszczałek warga górna jest wycięta w dolnej części przedniej ścianki korpusu, jednak w przypadku wargi standardowej (najczęściej spotykanej), nazywanej czasem również wargą typu angielskiego, jest ona wycięta na zewnątrz piszczałki, zaś w przypadku wargi odwróconej ścięcie ścianki korpusu formujące ostrą krawędź wargi ukryte jest we wnętrzu piszczałki.
Wygląd zewnętrzny piszczałek wyposażonych w obydwa typy warg ilustruje również fotografia obok. Oczywiście inny kształt wargi górnej w obydwu przypadkach wymusza nieco inne rozwiązanie dotyczące wargi dolnej, związane głównie z przesunięciem jej, a tym samym z przesunięciem szczeliny, przez którą formowany jest strumień powietrza uderzający w wargę górną. Na przekrojach widać również wzajemne położenie warg oraz serca piszczałki; choć w organmistrzostwie spotyka się bardzo wiele różnych rozwiązań szczegółowych dotyczących tego typu piszczałek, przekroje te w wystarczający sposób ukazują ogólną zasadę konstrukcyjną (ogólny kształt warg i serca, a także wzajemne usytuowanie poszczególnych elementów i związane z tym miejsca powstania wycięcia i szczeliny). Serce piszczałki wykonane jest w całości bądź w części z twardego drewna. W przypadku łączenia dwóch rodzajów drewna przy wytwarzaniu serca, z twardego drewna wykonana jest ta część rdzenia, której krawędź wraz z krawędzią dolnej wargi wytwarza szczelinę.
Górna warga może przybierać różne kształty, a w zależności od sposobu wykonania jej krawędzi różny też może być kształt wycięcia w piszczałce drewnianej (rysunek poniżej).
W szczególnych przypadkach (np. w piszczałkach głosu Flauto Dolce) można spotkać wargę, której krawędź nie pozostaje ostra (jak w niemal wszystkich piszczałkach), lecz wykończona jest drewnianym wałkiem (ilustracja po prawej). W takim przypadku strumień powietrza przepływający przez szczelinę nie natrafia na ostrą krawędź górnej wargi lecz na ten zaokrąglony kształt, co powoduje powstawanie innego niż w tradycyjnych przypadkach rodzaju zawirowań, mających bezpośredni wpływ na brzmienie piszczałki. Piszczałki tego typu charakteryzują się delikatnym, łagodnym i miękkim brzmieniem.
Spośród innych, dość nietypowych rozwiązań, trzeba tutaj również wymienić piszczałki z podwójnymi labiami (wargami). Taką konstrukcję mają tzw. piszczałki serafonowe (ilustracja po lewej). W piszczałkach tego typu wargi ułożone są w stosunku do siebie pod kątem prostym.
Jeszcze inne rozwiązanie stosuje się np. w piszczałkach głosu 'Doppelflöte'. W piszczałkach tego głosu również stosuje się podwójne wargi, jednak w tym przypadku są one umieszczone na przeciwległych ściankach prostopadłościennej piszczałki. Dolną część tego typu krytej piszczałki przedstawiono na rysunku po prawej stronie.
Korpusy piszczałek drewnianych, podobnie jak korpusy piszczałek metalowych, mogą przybierać różne kształty. Spotyka się korpusy prostopadłościenne (które odpowiadają korpusom cylindrycznym piszczałek metalowych; piszczałek o przekroju kołowym), czyli takie których przekrój na całej długości jest niezmienny.
Oprócz korpusów prostopadłościennych występują również korpusy rozszerzające lub zwężające się ku górze. Fragment piszczałki, której korpus rozszerza się ku górze przedstawia ilustracja po prawej.
Niektóre piszczałki mają korpusy "kombinowane", a więc takie które są połączeniem kilku wspomnianych powyżej kształtów podstawowych.
Dość szczególnym przypadkiem, jeśli chodzi o kształt korpusu, jest piszczałka zaprezentowana na rysunku po lewej. Jest to piszczałka głosu 'Triangular Flute'. Przekrój korpusu tej otwartej piszczałki jest stały na całej długości i ma on kształt trójkąta.
Korpusy piszczałek drewnianych mogą być w razie potrzeby (podobnie jak korpusy piszczałek metalowych) niemal dowolnie wyginane (łamane).
Gierowanie (wyginanie, łamanie) jest zabiegiem stosowanym np. w przypadku braku wystarczającej ilości miejsca w instrumencie, korpus piszczałki może zostać niemal dowolnie wygięty, co nie odbija się w wyraźny sposób na wartości wydawanego przez gierowaną piszczałkę dźwięku. Taki zabieg komplikuje oczywiście budowę korpusu piszczałki (fotografia obok), ale jest on dość często stosowany (zwłaszcza w niewielkich instrumentach, w których znajdują się głosy z piszczałkami o dużych rozmiarach).
Na fotografii tej widać również dostroik, który jest elementem składowym korpusu piszczałki, a który służy do regulowania długości korpusu. Chodzi tutaj oczywiście o regulację długości akustycznie czynnej części korpusu; regulacja ta za pomocą dostroika możliwa jest tylko w pewnym, ograniczonym zakresie. Długość całego korpusu piszczałki na ogół w przybliżeniu odpowiada wysokości dźwięku, który będzie wydawać piszczałka, dostroik natomiast służy precyzyjnemu wyregulowaniu tej długości, a co za tym idzie dostrojeniu piszczałki do właściwej częstotliwości.
Dostroiki w piszczałkach drewnianych występują w wielu wariantach. Piszczałki otwarte mogą być wyposażone w zamocowane na szczycie korpusu tzw. wieczko strojowe.(STZ) Może to być blaszka bądź deseczka odpowiednio umocowana przy górnym otworze korpusu piszczałki. Strojenie przy zastosowaniu takich dostroików polega na zmianie kąta nachylenia wieczka, co powoduje odpowiednie przysłonięcie górnego otworu piszczałki i zmianę częstotliwości wydawanego przez nią dźwięku.
Fotografia obok przedstawia górne części drewnianych piszczałek, w których zastosowano blaszane i drewniane (w większych piszczałkach) wieczka strojowe - to w rzędzie piszczałek po lewej stronie zdjęcia. Po stronie prawej widać piszczałki kryte; z korpusów tych piszczałek wystają uchwyty szpuntów - ten typ dostroika zostanie omówiony w dalszej części.
Nieco inną konstrukcję dostroika przedstawia rysunek zamieszczony po lewej stronie. Do przesłaniania wylotu piszczałki zastosowano tutaj kawałek blaszki umocowanej jednym końcem u wylotu korpusu (podobnie jak w wieczku strojowym). Drugi koniec blaszki jest zwijany bądź rozwijany w zależności od potrzeby przysłonięcia bądź odkrycia odpowiedniego fragmentu wylotu korpusu.
Innymi typami dostroików bardzo często używanych do strojenia drewnianych piszczałek otwartych są różnego rodzaju wycięcia w korpusach piszczałek przysłaniane ruchomymi deseczkami. Wycięcia tego typu znajdują się (podobnie jak w piszczałkach metalowych) przy górnym końcu korpusu; mogą one sięgać do górnej krawędzi korpusu bądź też mogą być wykonane jako okienko (takie "okienko" przysłaniane drewnianym suwakiem przedstawiono na jednej z powyższych fotografii ilustrującej pojęcie "gierowania" piszczałki drewnianej).
Dostroiki tego typu przedstawia również ilustracja obok. Do określania dwóch pierwszych typów dostroików bywają używane nazwy: suwak strojowy lub szyber strojowy (STZ). Rozwiązanie trzecie, to w którym deseczka przysłaniająca wycięcie w korpusie jest obracana a nie przesuwana, nazywane jest blendą (w użyciu jest również nazwa szyber obrotowy (STZ)).
Jako dostroiki piszczałek drewnianych bywają również stosowane uchylne blaszki strojowe. Blaszka taka jest umocowana w pobliżu okienka wyciętego przy końcu korpusu piszczałki. Odchylanie blaszki powoduje przysłanianie bądź odsłanianie otworu wyciętego w korpusie piszczałki, powodując tym samym wydłużanie lub skracanie akustycznie czynnej jego części.
Jako ostatni rodzaj dostroika zostanie tutaj wspomniany dość nieelegancki jego typ, którego stosowanie powoduje niszczenie korpusu piszczałki. Rozwiązanie to ilustruje rysunek obok. Jedna ze ścianek korpusu piszczałki jest ukośnie nacięta, co umożliwia odłamywanie (w razie potrzeby) kolejnych kawałków korpusu; w ten sposób skracany jest korpus piszczałki. Oczywiście w razie potrzeby wydłużenia korpusu nie ma już na ogół możliwości doklejenia odpowiedniego kawałka ścianki i w takiej sytuacji stosuje się deseczkę, którą przysłania się wymagany fragment wylotu piszczałki.
Zupełnie inaczej wygląda mechanizm strojenia w piszczałkach krytych i półkrytych. Czynność strojenia ułatwiona jest tutaj przez zastosowanie elementu konstrukcyjnego piszczałki, który zamyka górny otwór korpusu.
Elementem tym jest najczęściej drewniany korek o odpowiednim kształcie, dopasowanym do przekroju korpusu. Korek ten nazywany szpuntem oklejony bywa dodatkowo skórą lub flanelą co dodatkowo uszczelnia zaczopowany nim otwór korpusu piszczałki. Szpunt wyposażony jest w uchwyt, który umożliwia stosunkowo łatwe poruszanie nim wewnątrz korpusu (na fotografii obok widać uchwyt szpuntu wystający przez górny otwór korpusu piszczałki drewnianej; właściwa część szpuntu (korka) ukryta jest wewnątrz korpusu - umieszczenie szpuntu wewnątrz piszczałki ilustruje przekrój po prawej stronie). Szpunt jest elementem, który ma dwie funkcje. Po pierwsze: dzięki niemu możemy mówić o piszczałce krytej (szpunt zakrywa górny otwór piszczałki), po drugie: korek ten może być przesuwany w górę lub w dół (wsuwany wgłąb korpusu bądź wyciągany w pobliże górnej krawędzi korpusu) wpływając na długość korpusu, a tym samym na wysokość brzmienia piszczałki.
Bardzo podobnie wygląda sposób strojenia drewnianych piszczałek półkrytych. Piszczałki tego typu również wyposażone są w szpunt, w tym przypadku jednak korek ten nie jest całkiem szczelny; przez cały czop wraz z uchwytem przewiercony jest otwór (patrz przekrój na ilustracji obok). Strojenie piszczałki tego typu przebiega tak samo jak strojenie piszczałki krytej. Szpunt przesuwany jest w zależności od potrzeb w dół bądź w górę korpusu, aż do uzyskania dźwięku o wymaganej częstotliwości. Otwór w szpuncie sprawia, że korpus piszczałki nie jest od góry całkowicie zakryty (szpunt jest w nieznacznym stopniu rozszczelniony), co jest istotą piszczałki półkrytej. Brzmienie piszczałek półkrytych jest różne zarówno od brzmienia piszczałek otwartych jak i krytych.
"Wykończenie" dźwięku piszczałki, a więc odpowiednie ukształtowanie siły i barwy wydawanej przez nią dźwięku umożliwia zastosowanie tzw. urządzeń intonacyjnych (elementów uzupełniających), np. baczków, bródek lub wałków.
Elementy te umieszczone w pobliżu warg i wycięcia piszczałki pozwalają na regulowanie kierunku rozchodzenia się wstęgi powietrza, co wpływa na ostateczne ukształtowanie barwy dźwięku piszczałki. Brak urządzeń intonacyjnych nie uniemożliwia wydawania dźwięków przez piszczałki, jednak w takich przypadkach jest on niewykończony a więc "niepełnowartościowy".
Najczęściej spotykanymi urządzeniami intonacyjnymi są (podobnie jak w piszczałkach metalowych) baczki; są to w tym przypadku drewniane listwy umocowane po bokach wycięcia. Na rysunku po prawej przedstawiono fragment piszczałki drewnianej z baczkami oraz z kanciastą bródką.
Spotyka się również inne typy bródek bardzo często wykonanych z metalu. Bródki tego typu przymocowane są do dolnej części piszczałki; są one najczęściej albo wciśnięte w specjalnie przygotowany otwór albo przykręcone śrubami. Drugi koniec tej blaszki, czyli ta "właściwa" bródka, znajduje się w pobliżu wycięcia piszczałki. Dzieki plastyczności metalu, kształt bródki oraz jej lokalizacja mogą być w pewnym zakresie zmieniane, co umożliwia modyfikowanie barwy dźwięku wydawanego przez piszczałkę intonowaną przez organmistrza (m.in. poprzez zmianę kształtu i położenia bródki).
Podobnie jak w piszczałkach metalowych, również w wargowych piszczałkach drewnianych spotykamy się z różnego rodzaju wałkami montowanymi w pobliżu wycięć piszczałek. Wałki te (wykonywane z drewna) umieszczane są najczęściej pomiędzy baczkami. Kilka przykładowych rozwiązań piszczałek z baczkami i wałkami przedstawia ilustracja poniżej (jak widać wałek niekoniecznie musi mieć okrągły przekrój).
2001-2024 © Copyright by Konrad Zacharski
