Piszczałki wargowe (labialne; labia - wargi; l.poj. labium) są najszerzej reprezentowanym typem piszczałek w organach. Konstrukcyjnie rozróżnia się w tej grupie piszczałki otwarte, kryte bądź przedęte. Poniżej zostanie omówiona konstrukcja piszczałek wargowych wykonanych z metalu.
Rodzaj metalu użytego do budowy piszczałek ma istotny wpływ na barwę ich dźwięku (podobnie jest w przypadku piszczałek drewnianych, w których rodzaj drewna ma podobne znaczenie dla ich brzmienia). Nieprawdziwe są opinie, w myśl których materiał nie ma żadnego wpływu na brzmienie piszczałek. Z drugiej strony nie można również przeceniać znaczenia doboru odpowiedniego materiału do budowy piszczałek. Jest to bardzo ważny czynnik, jednak zawsze pierwszorzędne znaczenie będą miały odpowiednie wymiary piszczałek (menzura) oraz prawidłowa ich intonacja. Wszystkie trzy czynniki muszą zostać razem optymalnie dobrane, co gwarantuje zadowalający efekt końcowy.
Spośród metali używanych do budowy piszczałek największym powodzeniem cieszy się cyna, najczęściej z domieszką ołowiu. Piszczałki budowane są również z cynku, miedzi, ołowiu, aluminium, a także z innych metali. Jak już wspomniano, najczęściej stosuje się stop cyny i ołowiu; czysta cyna używana jest bardzo rzadko (np. do wytwarzania piszczałek prospektowych, głównie ze względu na walory zdobnicze wypolerowanych piszczałek cynowych). Zawartość cyny w stopach (z ołowiem), z których wytwarzana jest blacha do budowy piszczałek, może być bardzo różna, a jej procentowy udział w tym stopie określa tzw. próba cyny (BO). Próba cyny może przyjmować wartości od 1 próby do 16 próby. 1 próba odpowiada stopowi, który zawiera 6,25% cyny. Zawartość cyny w kolejnych próbach można wyliczyć mnożąc 6,25% przez "numer" próby. Tak więc 2 próba odpowiada 12,50% zawartości cyny, 3 próba - 18,75% cyny itd... aż do próby 16, która odpowiada 100% cyny (czysta cyna bez domieszki ołowiu).(BO)
Przy większej zawartości cyny stop jest jaśniejszy, bielszy i lżejszy. Większa zawartoś ołowiu powoduje, że stop jest ciemniejszy, cięższy, smolący przy dotyku.(BO)
Piszczałki budowane są z odpowiednio powycinanych fragmentów blachy cynowej. Blachy takie mogą być zakupione w gotowych arkuszach, bądź też są przygotowywane tradycyjną metodą odlewania w warsztacie organmistrzowskim (ewentualnie piszczałkarskim). Z wyciętych fragmentów formuje się poszczególne części piszczałki, które są następnie lutowane (na fotografii obok przedstawiono fragment piszczałki, na którym wyraźnie widać miejsca lutowania). Aby zapobiec niekontrolowanemu topieniu się blachy cynowej w trakcie lutowania jest ona pokrywana farbą klejową, która usuwana jest z samych tylko brzegów łączonych (lutowanych) części piszczałki. Po zlutowaniu piszczałki farbę usuwa się wodą.(BO)
Z pozostałych materiałów używanych do budowy piszczałek metalowych trzeba wspomnieć o ołowiu. Ze względu na stosunkową miękkość tego materiału, dodaje się do niego domieszki utwardzające (antymon). Ołów jest ciężkim metalem i dlatego korpusy piszczałek często są wykonywane w ten sposób, że grubości ich ścianek na górze są mniejsze niż na dole (zapobiega to "osiadaniu" piszczałek), a nogi piszczałek wzmacniane są przez wlutowanie twardych (np. miedzianych) warstw usztywniających.(OPdU)
Duże piszczałki wykonywane bywają czasem z cynku, który jest materiałem lżejszym i tańszym od stopów cyny z ołowiem, jednak nie da się ukryć, że piszczałki te, pod względem właściwości brzmieniowych, zdecydowanie ustępują piszczałkom cynowym lub cynowo ołowianym. Wadą cynku jest jego szybkie korodowanie pod wpływem kontaktu z powietrzem, co wymusza malowanie ich powierzchni lub też pokrywanie tych piszczałek innymi metalami (mniej podatnymi na korozje).
Pozostałe materiały stosowane (choć na ogół rzadziej) do budowy piszczałek to: miedź, aluminium, mosiądz.
Wygląd zewnętrzny oraz nazwy poszczególnych części piszczałki wargowej otwartej wykonanej z metalu przedstawia ilustracja obok. Korpus piszczałki stanowi rura wykonana np. z blachy cynowej. Rura ta w piszczałkach otwartych pozostaje od góry niezakryta. Na ogół piszczałki metalowe mają przekrój kołowy, jednak można spotkać (ale bardzo rzadko) piszczałki metalowe o przekroju kwadratowym lub prostokątnym. W korpusie piszczałki gromadzi się powietrze, które w czasie gry zostaje wprawione w drgania o odpowiedniej częstotliwości.
Częstotliwość ta (i związana z nią wysokość dźwięku wydawanego przez piszczałkę) regulowana jest poprzez zmianę długości korpusu np. za pomocą zwijanego paska blachy umieszczonego na końcu korpusu (fotografia po lewej); w dalszej części opisu zostaną omówione również inne tego typu elementy.
Powietrze tłoczone jest do piszczałki przez otwór wlotowy znajdujący się w dolnej części nogi piszczałki. Nazwa noga używana bywa czasem zamiennie z terminem stopa (inne określenia mundsztuk, ustnik (STZ)). Biorąc pod uwagę dosłowne tłumaczenie niemieckiego określenia używanego w odniesieniu do dolnej części piszczałki (Fuss), w użyciu powinien pozostać termin stopa, jednak ze względu na to, że ma on już bardzo rozpowszechnione w organmistrzostwie inne znaczenie: "stopa" jest bowiem jednostką długości, jednostką powszechnie używaną do określania długości piszczałek i w nazewnictwie głosów organowych (określaniu wysokości ich brzmienia), literatura wprowadza termin noga (w celu uniknięcia ewentualnych nieporozumień). W metalowej piszczałce wargowej noga ma kształt odwróconego stożka, na którego szczycie znajduje się otwór wlotowy. W piszczałkach cynowych noga również wykonana jest z cyny. Ze względu na stosunkową łatwość regulowania wielkości otworu wlotowego w cynowej nodze piszczałki poprzez rozwiercanie bądź zaklepywanie jej końcówki, również w piszczałkach, które nie są wykonane z cyny bardzo często dolny koniec nogi bywa dolutowany z cyny. Noga piszczałki może być w zależności od potrzeb wydłużana bądź skracana np. dla celów dekoracyjnych (piszczałki prospektowe - patrz fotografie poniżej) lub funkcjonalnych (rozmieszczenie głosów na wiatrownicy).
Na przeciwległym końcu nogi, a więc przy podstawie tego odwróconego stożka, noga piszczałki łączy się z korpusem piszczałki. W miejscu połączenia tych dwóch części znajdują się elementy, których precyzja wykonania jest warunkiem niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania piszczałki i czystości jej brzmienia. Elementami tymi są odpowiednio uformowane: warga górna, warga dolna oraz znajdujące się między nimi wycięcie, a także rdzeń (serce piszczałki) oraz szczelina wytworzona pomiędzy rdzeniem i wargą dolną (dwa ostatnie elementy znajdują się wewnątrz piszczałki i nie są widoczne na tych fotografiach). Na kolejnej fotografii dokładnie widać budowę właśnie tego fragmentu piszczałki. Oprócz wszystkich wymienionych powyżej części składowych piszczałki można w tym wykonaniu zauważyć dodatkowy element - baczki, jest to jeden z wielu elementów stosowanych w piszczałkach dla poprawienia ich intonacji.
Warga górna w piszczałkach cynowych jest specjalnie uformowaną dolną częścią korpusu piszczałki, zakończoną ostrą krawędzią (prostą lub krzywą). Element ten oprócz bardzo ważnej roli dźwiękotwórczej często spełnia również funkcję dekoracyjną (zwłaszcza w piszczałkach prospektowych). W piszczałkach wykonanych z metali innych niż cyna bardzo często sama warga pozostaje cynowa, a czasem z cyny wykonuje się tylko dolną jej krawędź; warga taka wlutowana zostaje do korpusu wykonanego z innego metalu.
Warga dolna w piszczałkach cynowych uformowana jest z górnej części nogi piszczałki. W przypadku piszczałek wykonanych z innych metali, warga dolna bywa (podobnie jak warga górna) wykonana z cyny i wlutowana w odpowiednie miejsce nogi.(BO)
Przestrzeń ograniczona poziomo wargą górną i wargą dolną a po bokach ściankami korpusu nosi nazwę wycięcia. Rozmiary i kształt wycięcia mają decydujący wpływ na barwę i natężenie dźwięku piszczałki.(BO) Wycięcia najczęściej mają kształt prostokąta, a w zależności od jego rozmiarów (odniesionych najczęściej np. do średnicy piszczałki) spotykamy wycięcia szerokie, wąskie, wysokie, niskie itp. W niektórych piszczałkach krawędź górnej wargi jest krzywa i w takim przypadku wycięcie przyjmuje odpowiednio zmodyfikowany kształt. Na rysunku poniżej przedstawiono kilka wycięć, które różnią się szerokością i wysokością, wszystkie z wyjątkiem ostatniego ograniczone są od góry krzywą krawędzią górnej wargi. Dość szczególnym przypadkiem jest wycięcie w piszczałce po prawej stronie ilustracji; wycięcie obejmuje połowę obwodu piszczałki.
Piszczałki z tak dużym, półkolistym wycięciem używane są w głosach wysokociśnieniowych (ciśnienie powietrza 300-500 mm i więcej). Głosy z tego typu piszczałkami, nazywane Stentorphon, zostały wynalezione przez organmistrza o nazwisku Weilgle w 1895 roku. Zastosowanie takiego, specyficznego wycięcia sprawia, że dźwięk tych piszczałek jest bardzo mocny, a głosy tego typu mogą być stosowane w wielkich przestrzeniach.(BO)
Na przedstawionym obok przekroju metalowej piszczałki wargowej widać pozostałe elementy piszczałki biorące udział w odpowiednim formowania strumienia powietrza, który wprawi w drgania słup powietrza ograniczony korpusem piszczałki. Serce piszczałki niemal całkowicie oddziela nogę piszczałki od jej korpusu. Patrząc na serce od góry zobaczymy metalowy krążek ścięty wzdłuż cięciwy. Między sercem a wargą dolną piszczałki tworzy się szczelina. Długość szczeliny równa jest zawsze szerokości wycięcia, natomiast szerokość szczeliny zależy od bardzo wielu czynników i ustalana jest ostatecznie przy intonacji piszczałki (znaczenie mają tutaj nawet setne części milimetra).(BO)
Kształt warg, jak wyżej wspomniano, może być różny w zależności od głosu z jakiego piszczałka pochodzi, a także w zależności od miejsca, w którym zostanie ona umieszczona. W piszczałkach prospektowych na przykład, a więc w tych piszczałkach, które widoczne są na zewnątrz organów, wargi (a czasem całe piszczałki) bywają bardzo kunsztownie zdobione, grawerowane, malowane itp. Kilka przykładowych kształtów warg w piszczałkach metalowych przedstawiono na rysunku poniżej, ilustracja obok przedstawia natomiast tzw. piszczałkę serafonową. Serafony to również głosy wynalezione przez przywołanego już powyżej organmistrza Weilgle. Piszczałki serafonowe mają podwójne labia (również dwa wycięcia) ustawione pod kątem prostym. Piszczałki te, przy zadęciu powietrzem o normalnym ciśnieniu, wydają dźwięk o wiele silniejszy od innych piszczałek wargowych.
Rowniez korpusy piszczałek mogą mieć różne kształty; kilka z nich przedstawia rysunek obok. Najczęściej spotykane są piszczałki z korpusami cylindrycznymi (1) czyli o równoległych ściankach korpusu na całej jego długości; na początku (przy labiach) i na końcu korpusu jego średnica jest taka sama. Spotykamy również piszczałki o konicznym (stożkowym) kształcie korpusu (2); korpus zwęża się ku górze. I trzeci wariant - korpus piszczałki rozszerza się ku górze; jest to tzw. antykoniczny (lejkowaty, lejkowy) kształt korpusu (3). Pozostałe przedstawione kształty (4), (5), jak również wiele innych, są to już kombinacje tych trzech podstawowych; korpusy takich piszczałek składają się z odpowiednio połączonych fragmentów cylindrycznych, konicznych i antykonicznych.
Piszczałki metalowe o różnej konstrukcji przedstawia poniższa fotografia.
Piszczałki te mają różnie ukształtowane korpusy, a dodatkowo kilka z nich (trzy piszczałki znajdujące się po prawej stronie fotografii) wyposażono w elementy zakrywające górny otwór korpusu. Nasadki te (czapki, kapelusze) mogą być wykonane jako całkowicie zakrywające górny koniec korpusu piszczałki, bądź zakrywające je z pozostawieniem małego otworu (w takich przypadkach otwór ten znajduje się w samym elemencie zakrywającym czyli kapeluszu). Piszczałki, których górny otwór jest całkowicie zakryty nazywamy piszczałkami krytymi, te zaś, które wyposażono w czapki z niewielkim otworkiem, bądź z przymocowaną do niej rurką, są tzw. piszczałkami półkrytymi. Wszystkie te piszczałki, które raz mniej raz bardziej różnią się między sobą budową, wydają dźwięki o bardzo zróżnicowanej barwie i wchodzą w skład różnych głosów organowych. Dodatkowo piszczałki kryte i półkryte mają tę właściwość, że wydają dźwięki o takiej częstotliwości dla osiągnięcia której piszczałki otwarte musiałyby być dwukrotnie dłuższe (dokładniejsze omówienie tego zagadnienia znajduje się na stronie dotyczącej sposobu powstawania dźwięku w piszczałkach wargowych), co w przypadku instrumentów ograniczonych przestrzennie może mieć duże znaczenie.
Pozostały jeszcze do omówienia elementy składowe piszczałek, które mają bezpośredni związek z dwiema czynnościami przeprowadzanymi przez organmistrza (a czasami również organistę). Mowa tutaj o strojeniu i intonacji piszczałki (pojęcie intonacji używane jest zarówno w odniesieniu do pojedynczej piszczałki jak i całego głosu organowego). Obydwie te czynności należy oczywiście wyraźnie rozgraniczyć, ponieważ są to dwa różne procesy, choć często wykonywane równocześnie. O ile strojenie piszczałek organiści wykonują dość często we własnym zakresie, o tyle intonacja powinna być wykonana już tylko przez organmistrza, bowiem nieumiejętne wykonanie korekty kształtu bądź rozmiarów wybranego elementu piszczałki może spowodować, że bez gruntownej naprawy będzie ona już bezużyteczna.
Strojenie piszczałki to czynność, która ma na celu ustalenie wysokości wydawanego przez nią dźwięku. Ponieważ wysokość dźwięku wydawanego przez piszczałkę wargową bezpośrednio zależy od długości jej korpusu, musi istnieć stosunkowo prosta metoda skracania bądź wydłużania tego korpusu. Powinna to być oczywiście metoda, która umożliwia cofnięcie wprowadzonych zmian tak, aby korpus piszczałki można było w dowolnej chwili (przy kolejnym strojeniu) ponownie skrócić bądź wydłużyć. Wydaje się, że ze względu na konieczność bezpośredniego ingerowania w konstrukcję piszczałki, najwięcej problemów przy strojeniu powinny sprawiać piszczałki otwarte; trzeba bowiem korpus tej piszczałki skrócić bądź wydłużyć. Organmistrzowie poradzili sobie jednak z tym problemem wprowadzając tzw. dostroiki (niektóre źródła termin dostroik uważają za błędny (STZ) i proponują używanie określenia strojnik (STZ)).
Dostroik jest elementem umieszczonym w górnej części korpusu piszczałki. Pozwala on na strojenie piszczałki (skracanie bądź wydłużanie akustycznie czynnego fragmentu korpusu piszczałki) bez np. radykalnego i w dużej mierze nieodwracalnego zabiegu skracania korpusu. Korpus piszczałki wykonanej przez organmistrza ma długość w przybliżeniu odpowiadającą wymaganej częstotliwości dźwięku, a dokładne strojenie (regulacja wysokości dźwięku) odbywa się poprzez odpowiednie ułożenie dostroika; w ten sposób długość korpusu ulega zmianie w pewnych granicach (w granicach na jakie pozwala konstrukcja dostroika). Zwróćmy uwagę na to, że obserwator przyglądający się strojeniu takiej piszczałki może odnieść wrażenie zmiany wysokości dźwięku wydawanego przez piszczałkę bez zmiany długości jej korpusu. Oczywiście sytuacja taka jest niemożliwa i wrażenie takie można odnieść tylko wtedy gdy obserwujemy fizyczną długość korpusu piszczałki; patrząc na taką piszczałkę od przodu można nie zauważyć zmian położenia dostroika. A to dostroik właśnie (jego wydłużanie bądź skracanie) decyduje o faktycznej długości korpusu, tzn. tej części korpusu, która jest akustycznie czynna. Tylko w tej części korpusu zawarty jest drgający słup powietrza i jego długość decyduje o wysokości dźwięku wydawanego przez piszczałkę. W ten właśnie stosunkowo prosty sposób można regulować wysokość słupa powietrza zawartego w piszczałce, bez potrzeby skracania bądź wydłużania całej piszczałki. Fotografia przedstawia dostroik piszczałki metalowej w postaci ślimacznicy, czyli wyciętego wzdłuż korpusu paska blachy, który w zależności od potrzeb jest zwijany (skracanie korpusu - podwyższanie dźwięku) bądź rozwijany (wydłużania korpusu - obniżanie dźwięku). W piszczałkach cynowych dostroik jest nacięty bezpośrednio w korpusie piszczałki; w przypadku piszczałek wykonanych z twardszego metalu dostroik bywa wykonany z blachy cynowej i dolutowany w odpowiednim miejscu korpusu piszczałki. Inne najczęściej stosowane rozwiązania dostroików przedstawia kolejna ilustracja.
Omówiony już powyżej typ dostroika ślimacznica wycinana (STZ) występuje na tym rysunku pod numerem (4); wycięto tutaj pasek blachy powodując powstanie charakterystycznego "okienka", powyżej którego, pozostał pierścień usztywniający górny koniec korpusu. Obok (3) mamy podobne rozwiązanie: ślimacznicę krawędziową (STZ); tutaj nacięcie dochodzi do końca korpusu, ale zasada działania dostroika jest taka sama. Rysunki (1) i (2) przedstawiają efekty stosowania nieco innej metody strojenia. Polega ona na zwężaniu (zaoblaniu (STZ), zaklepywaniu) lub rozszerzaniu (wyoblaniu (STZ)) górnego końca korpusu piszczałki; w odniesieniu do piszczałki wyoblanej funkcjonuje również określenie piszczałka rozrajbowana (STZ). Rysunek (5) przedstawia zastosowanie krawędziowego pierścienia strojowego (STZ). Dopasowany średnicą pierścień, wyklejony od wewnątrz miękkim materiałem, nasunięty jest na koniec korpusu, a jego przesuwanie w górę lub w dół powoduje wydłużanie bądź skracanie korpusu piszczałki. Podobny pierścień może być użyty jako pierścień strojowy kryjący (STZ). W takim rozwiązaniu przesuwanie pierścienia powoduje zakrywanie bądź odkrywanie otworu wyciętego w górnej części korpusu piszczałki (zasada funkcjonowania podobna jak w ślimacznicy).
W dawnych organach spotyka się często ślady innych metod strojenia piszczałek. Nie stosowano wtedy dostroików, a długość korpusu piszczałki zmieniano poprzez rozrywanie, spłaszczanie lub deformowanie górnego końca korpusu piszczałki. Metody te (patrz rysunek obok), choć również i współcześnie stosowane, nie należą do zbyt starannych i polecanych.
Omówione powyżej metody strojenia mają zastosowanie tylko w piszczałkach otwartych. Metalowe piszczałki kryte i półkryte wyposażone są w specjalne nasadki nazywane kapeluszami, czapkami lub kołpakami. Są to odpowiednio dopasowane rozmiarami i uszczelnione od wewnątrz np. suknem metalowe nasadki, które zakrywają górny otwór piszczałek (fotografia obok). W przypadku piszczałek krytych kapelusz szczelnie zakrywa górny koniec korpusu; w piszczałkach półkrytych czapka ma niewielki otworek lub też wyposażona jest w rurkę wyprowadzoną na zewnątrz czapki bądź do jej wnętrza. Taki otwór w kapeluszu sprawia, że górny otwór piszczałki nie zostaje całkowicie zamknięty. W obydwu przypadkach zastosowanie czapek wynika oczywiście z wymagań konstrukcyjnych dotyczących budowy piszczałek o odpowiednim brzmieniu, ale czapki te są wykorzystywane również do strojenia piszczałek (spełniają funkcję dostroików). Zmieniając bowiem położenie kapelusza (np. nasuwając go głębiej na korpus) zmieniamy długość korpusu, co pozwala na szybkie strojenie tego typu piszczałek bez konieczności wykonywania operacji niezbędnych przy strojeniu piszczałek otwartych (nacinanie, zwijanie, wyoblanie itd.).
Porównując brzmienie piszczałek krytych i otwartych, trzeba zauważyć, że dźwięk piszczałek krytych jest bardziej przytłumiony, mniej wyraźny niż dźwięk piszczałek otwartych.
Ponieważ strojenie piszczałek związane jest ze zmianą długości korpusu piszczałki, warto w tym miejscu wspomnieć o sposobie w jaki radzą sobie organmistrzowie z długimi piszczałkami, których umieszczenie np. w niewielkim instrumencie sprawia problemy.
W takich przypadkach korpusy piszczałek mogą być niemal dowolnie zaginane (ilustracja obok). W odniesieniu do piszczałek z pozaginanymi korpusami używane są często określenia: piszczałki gierowane lub łamane. Tak więc w sytuacji gdy bardzo długa piszczałka np. nie mieści się w szafie organowej, można jej korpus wygiąć w taki sposób, że zmieści się ona we wnętrzu szafy, a efektywna długość korpusu takiej piszczałki pozostaje niezmieniona. Gierowanie korpusu piszczałki nie wykazuje wyraźnego ujemnego wpływu na wartość wydawanego przez nią dźwięku.(BO)
Drugim zabiegiem wykonywanym tak na pojedynczych piszczałkach jak i na całych głosach organowych, jest wspomniana już intonacja.
Intonacja jest związana z kształtowaniem natężenia i barwy dźwięku piszczałki. Poprzez zmianę kształtu i wymiarów niektórych elementów piszczałki, organmistrz ma bezpośredni wpływ na barwę dźwięku wydawanego przez piszczałkę oraz na jego natężenie, a także na precyzję i czystość zadęcia. Intonacja jest również zabiegiem, który sprawia, że dźwięk precyzyjnie rozpoczyna się po naciśnięciu klawisza i równie precyzyjnie się kończy po jego zwolnieniu (pomijamy tutaj oczywiście problem ewentualnego opóźnienia występującego np. w przypadku traktury pneumatycznej).
Elementami często stosowanymi dla poprawienia intonacji piszczałki (oprócz np. zabiegu polegającego na nacinaniu drobnych ząbków na sercu piszczałki od strony szczeliny) są różnego rodzaju tzw. elementy uzupełniające. Elementy takie umieszczone w pobliżu warg i wycięcia piszczałki pozwalają na regulowanie kierunku rozchodzenia się wstęgi powietrza, co wpływa na ostateczne ukształtowanie barwy dźwięku piszczałki. Brak elementów uzupełniających na ogół nie uniemożliwia wydawania dźwięków przez piszczałki, jednak w takich przypadkach jest on "niepełnowartościowy". Odpowiednie "wykończenie" dźwięku możliwe jest właśnie dzięki zastosowaniu np. baczków, bródki lub wałka (są to najczęściej stosowane elementy uzupełniające nazywane również regulatorami (OPdU) lub urządzeniami intonacyjnymi (STZ)).
Najczęściej spotykane są baczki (1) - blaszki przymocowane po bokach wycięcia. Baczki mogą również sięgać poniżej wycięcia tj. do wargi dolnej (patrz fotografia obok). Spotyka się tzw. baczki kanciaste - prostokątne (1) lub baczki obłe - fotografia obok.
Bródka to inny element poprawiający intonację piszczałki. Jest to kawałek blaszki, której jeden koniec przylutowany jest do nogi piszczałki, drugi natomiast znajduje się w pobliżu wycięcia i szczeliny (2), (3). Położenie i kąt nachylenia bródki może być dowolnie zmieniany tak, aby uzyskać najlepszy efekt brzmieniowy. Bródka może być wykonana jako prosta blaszka (2) lub blaszka zwinięta w rolkę (3). Zmiana położenia bródki w stosunku do wycięcia piszczałki może być dokonywane albo poprzez odginanie blaszki, z której wykonana jest bródka, albo poprzez regulację specjalnymi śrubkami mocującymi ją do nogi piszczałki. Oczywiście bródka może występować w połączeniu z baczkami (3).
Na rysunku (4) przedstawiono wałek umieszczony poziomo między baczkami. Wałki wykonywane są najczęściej z drewna. Śruby wkręcone w, umieszczony wzdłuż wycięcia i szczeliny, wałek mogą być przesuwane w wycięciach baczków. W ten sposób wałek może być zbliżany bądź oddalany od wycięcia i szczeliny, w celu uzyskania najlepszego efektu brzmieniowego. Czasem wałek bywa mocowany na śrubach, które wkręcone są nie w środek wałka, lecz mimośrodowo, co pozwala na obracanie wałka i automatyczne zbliżanie go lub oddalanie od wycięcia i szczeliny piszczałki. Spotyka się również piszczałki, w których wykorzystuje się podwójne wałki, umieszczone jeden nad drugim. Zamieszczone tutaj rysunki przedstawiają kilka różnych piszczałek metalowych z zastosowanymi wałkami oraz bródkami w połączeniu z baczkami lub bez nich.
Jak na wstępie wspomniano, o brzmieniu (barwie i wysokości) piszczałek decydują ich wymiary, intonacja i materiał, z którego są wykonane. Omówiono już pokrótce metale stosowane do budowy piszczałek a także przedstawiono problemy związane z intonacją. Pozostaje więc do wyjaśnienia kwestia rozmiarów piszczałek.
Z wymiarami piszczałek, a właściwie z zależnościami wiążącymi ze sobą niektóre z tych wymiarów, bezpośrednio związane jest pojęcie menzury.
Menzura (łac. menzura - miara) jest pojęciem dość ogólnym, jednak zawsze stosowane jest ono dla określenia jakiegoś rozmiaru, np. długości lub szerokości wybranej części piszczałki. Częściami tymi mogą być: korpus piszczałki, wycięcie i szczelina.
Wymiary korpusu piszczałki wargowej określane są w następujący sposób: długość korpusu podawana jest w stopach (1 stopa = 30,5 cm), jej szerokość zaś nie jest podawana w sposób bezwzględny, lecz określana jest ułamkiem wyrażającym stosunek wewnętrznej średnicy korpusu (D) do jego długości (L). Oczywiście znając zarówno ten stosunek jak i długość korpusu, potrafimy wyliczyć jego średnicę.
Menzury te, tzw. menzury szerokościowe, a także piszczałki wykonane zgodnie z tymi menzurami, można podzielić na kilka zasadniczych grup:(BO)
- menzura wąska przyjmuje wartości (D/L) z przedziału 0,04-0,05,
- menzura średnia wyraża się stosunkiem D/L równym 0,06-0,07,
- menzura szeroka mieści się w przedziale 0,08-0,10.
Menzura szerokościowa jest wielkością względną, łączącą dwa wymiary korpusu piszczałki tj. długość i średnicę. Wynika stąd że piszczałki o tej samej średnicy mogą mieć różną menzurę w zależności od długości ich korpusów, lub rozumując w drugą stronę, piszczałki o tej samej długości mogą różnić się menzurą ze względu na różne ich średnice. Np. piszczałka o średnicy 5cm i długości 50cm ma menzurę szeroką (D/L = 5cm/50cm = 0,10), piszczałka o takiej samej średnicy (5cm) ale dwukrotnie dłuższa (100cm) ma już menzurę wąską (D/L = 5cm/100cm = 0,05). Podobnie sprawa wygląda przy porównaniu piszczałek równej długości np. 3m (300cm); gdy piszczałka o takiej długości będzie miała średnicę 12cm będziemy mieli do czynienia z menzurę wąską (D/L = 12cm/300cm = 0,04), piszczałka o średnicy 20cm będzie miała menzurę średnią (D/L = 20cm/300cm = 0,067), a gdy będzie ona jeszcze szersza (oczywiście przy zachowaniu długości 3m) np. będzie miała średnicę 25cm, znajdzie się w grupie menzur szerokich (D/L = 25cm/300cm = 0,083).
Inne wymiary piszczałki również określane mianem menzur, to wymiary wycięcia i szczeliny.
Poziomy wymiar wycięcia (szerokość wycięcia) jest taki sam jak długość wargi i wyrażany jest ułamkiem określającym jaką część obwodu piszczałki stanowi. Np. ułamek 1/4 użyty dla określenia szerokości wycięcia oznacza, że szerokość ta równa jest 1/4 obwodu korpusu piszczałki. Wysokość wycięcia również oznaczana jest ułamkiem, ale tym razem jest on odnoszony nie do obwodu piszczałki jak poprzednio, a do wyliczonej szerokości wycięcia (np. 1/2 szerokości wycięcia, 1/4 itd.). Tak więc szerokość wycięcia oblicza się z obwodu korpusu piszczałki, a mając już szerokość można wyznaczyć wysokość wycięcia.
Poziomy wymiar szczeliny, podobnie jak poziomy wymiar wycięcia, jest zdeterminowany długością wargi; długość szczeliny jest równa długości wargi dolnej. Szerokość szczeliny określana jest z dokładnością do setnych części milimetra a ustala się ją ostatecznie przy intonacji piszczałki.(BO)
2001-2024 © Copyright by Konrad Zacharski
