Traktura (z łac. traho - ciągnę (w obie strony)) jest systemem łączącym klawisze organów, manubria i inne urządzenia dyspozycyjne umieszczone w stole gry z elementami wykonawczymi, które znajdują się w pewnej odległości od stołu np. wentylami w wiatrownicy. Na trakturę składają się więc wszystkie elementy i mechanizmy pośredniczące w przenoszeniu ruchu między elementami dyspozycyjnymi i wykonawczymi.
Ze względu na funkcję traktury wyróżniamy w organach kilka jej typów:
- trakturę gry,
- trakturę połączeń (kopulacji),
- trakturę rejestrową (registrową, registratury).
Traktura gry jest systemem elementów łączących klawisze (manuałów i pedału) z wentylami znajdującymi się w wiatrownicy i otwierającymi wloty powietrza do odpowiednich piszczałek. Elementami dyspozycyjnymi w tej trakturze są klawisze, wykonawczymi natomiast - wentyle w wiatrownicy (klapowe, stożkowe). Traktura gry steruje więc układem poprzecznym wiatrownicy (w wiatrownicy układ "tonów" jest poprzeczny, układ głosów - podłużny).
Każda z klawiatur sprzężona jest na stałe z konkretną wiatrownicą (lub kilkoma wiatrownicami). W czasie gry na jednym manuale możliwe jest więc używanie tylko tych rejestrów (głosów), które znajdują się na wiatrownicy sprzężonej z tym manuałem. Przyporządkowanie poszczególnych wiatrownic (grup głosów) klawiaturom dokonane jest już na etapie budowy organów i bez pomocy dodatkowych urządzeń niemożliwe jest "mieszanie" tych układów. Takie rozwiązanie sprawia, że każdy manuał dysponuje stałym zespołem głosów o odmiennej kolorystyce i dynamice, co wzbogaca brzmienie organów, jednak z drugiej strony w pewnym stopniu również ogranicza możliwości instrumentu. Podział instrumentu na kilka mniejszych zespołów brzmieniowych bez możliwości dowolnego z nich korzystania ogranicza często pełne wykorzystanie kolorystyki i dynamiki organów z wszystkimi ich rejestrami.(BO)
Więcej możliwości dynamiczno-kolorystycznych w zakresie używania poszczególnych zestawów brzmieniowych przy grze na różnych klawiaturach zapewniają urządzenia nazywane połączeniami (kopulacjami).
Traktura połączeń (kopulacji) jest tym typem traktury, który pozwala na to aby głosy na stałe przyporządkowane do jednej klawiatury, mogły zostać sprzężone z inną klawiaturą (przy zastosowaniu wystarczającej liczby połączeń, możliwa jest sytuacja, w której organista grając tylko na jednej klawiaturze używa wszystkich zainstalowanych w instrumencie rejestrów).
Oprócz tego typu połączeń (połączeń z innymi klawiaturami) istnieją również połączenia wewnątrzklawiaturowe (własne), które zostaną omówione w pierwszej kolejności.
W zakresie połączeń w obrębie tej samej klawiatury (wewnątrzklawiaturowych) wyróżniamy połączenia dwóch typów: "Super" (superoktawa czyli o oktawę wyżej; przykładowy zapis "Super I" - superoktawa manuału I) oraz "Sub" (suboktawa - o oktawę niżej; połączenie rzadziej stosowane).
Jak działają te połączenia?
Załóżmy, że organista gra na manuale I przy włączonym tylko jednym głosie (pojedynczym tj. jednorzędowym). W takiej sytuacji, gdy wszystkie połączenia są wyłączone, naciśnięcie pojedynczego klawisza powoduje odezwanie się jednej piszczałki (jej wysokość wynika z wyboru klawisza i włączonego rejestru). Jeśli organista włączy dodatkowo połączenie "Super I" (superoktawa manuału I), przy wciśnięciu tego samego klawisza, oprócz piszczałki, która odezwała się poprzednio zostanie również zadęta piszczałka o oktawę wyższa. Melodia grana na tym manuale będzie automatycznie dublowana oktawę wyżej.
Włączenie w powyższej sytuacji połączenia "Sub Man I" (suboktawa manuału I) spowoduje automatyczne odezwanie się piszczałki o oktawę niższej (oczywiście oprócz tej podstawowej - unisono). Wyjątkowo połączenia wewnątrzklawiaturowe mogą działać o inny interwał niż oktawa, np. o kwintę.(BO)
I druga grupa połączeń: połączenia z innymi klawiaturami.
Te połączenia pozwalają na to, aby głosy na stałe przyporządkowane do jednej klawiatury, mogły zostać sprzężone z inną klawiaturą. Najczęściej spotykanymi połączeniami międzyklawiaturowymi są połączenia " na wprost" tzn. że łączone są klawisze o tej samej nazwie i wysokości.(BO) Połączenia tego typu oznaczane są np. ManII/ManI lub ManII-ManI (albo krócej: II/I lub II-I); oznaczenie to czytamy: "manuał drugi do pierwszego". Co dla brzmienia organów oznacza włączenie takiej kopulacji?
Organista grając bez połączeń i używając manuału I, jest ograniczony w wyborze rejestrów do tych, które znajdują się na wiatrownicy przyporządkowanej temu manuałowi. Jednak włączenie w takiej sytuacji połączenia II/I (manuał II do I) pozwala na użycie dodatkowych głosów, w tym przypadku tych, które na stałe przyporządkowane są manuałowi II. Oczywiście w dalszym ciągu można również używać głosów właściwych dla manuału I. "Manuał drugi do pierwszego" (II/I) oznacza więc, że głosy manuału drugiego mogą być używane przez klawisze manuału pierwszego; oznaczenie II/I można więc obrazowo odczytać tak: głosy manuału II do klawiszy manuału I. W analogiczny sposób można rozszyfrować pozostałe oznaczenia kopulacji.
Kilka przykładów:
- III/II (ManIII/ManII, ManIII-ManII, III-II) - "manuał trzeci do drugiego", co oznacza że głosy manuału trzeciego zostają przyłączone do manuału II; w tej sytuacji grając na manuale II można używać również głosów przyporządkowanych do manuału III (oczywiście głosy na stałe sprzężone z manuałem II dostępne są w dalszym ciągu),
- II/Ped (ManII/Ped, ManII-Ped, II-Ped) - "manuał drugi do pedału" czyli głosy manuału drugiego do pedału (klawiatury pedałowej); tym razem grając pedałem możemy oprócz głosów na stałe przyporządkowanych tej klawiaturze używać również rejestrów manuału II,
- II/Ped i I/Ped - równoczesne włączenie dwóch połączeń: "manuał II do pedału" i "manuał I do pedału" sprawia, że do klawiatury pedałowej zostały przyłączone głosy dwóch manuałów: I i II (głosy pedału w dalszym ciągu są dostępne).
Połączenia międzyklawiaturowe występują również w odmianach superoktawowych i suboktawowych - "Super" i "Sub".
Połączenie międzyklawiaturowe "Super" powoduje "przyłączenie dźwięków" o oktawę wyższych np. połączenie Super II/I (superoktawa manuału drugiego do manuału pierwszego) oznacza, że do manuału pierwszego zostają przyłączone głosy z manuału drugiego, jednak w czasie gry piszczałki przyłączonych głosów będą odzywać się o oktawę wyżej (wyżej będą brzmieć tylko piszczałki przyłączone z ManII, bo te na stałe będące sprzężone z ManI będą grać bez transpozycji).
Przykładowo: naciśnięcie klawisza c1 w manuale pierwszym przy włączonej kopulacji Super II/I spowoduje odezwanie się piszczałek na stałe sprzężonych z ManI (właśnie z tym klawiszem tj. c1 - bez transpozycji), oraz piszczałek przyłączonych z ManII (oktawę wyżej tj. tych które odezwałyby się po naciśnięciu klawisza c2 w ManII).
Połączenie "Sub" działa analogicznie z tą różnicą, że następuje przyłączenie oktawy dolnej. Połączenie Sub II/I (suboktawa manuału drugiego do manuału pierwszego) oznacza przyłączenie dolnej oktawy ManII do ManI.
Podobnie jak w przypadku połączeń wewnątrzklawiaturowych również połączenia międzyklawiaturowe spotyka się w innym interwale niż unison i oktawa, np. Kwinta ManII/I (kwinta manuału drugiego do manuału pierwszego).(BO)
Ostatnim z omawianych tutaj połączeń jest tzw. połączenie transmisyjne (transmisja).
Zasadnicza różnica między transmisją a opisanymi powyżej połączeniami jest taka, że połączenia obejmują całe wiatrownice (łączy się całe zespoły dźwiękowe), transmisja natomiast dotyczy pojedynczego głosu. Transmisja nie jest włączana tak jak inne połączenia, tzn. nie ma specjalnego włącznika transmisji. Głos transmitowany ma natomiast np. dwa włączniki rejestrowe, przy czym każdy z nich umieszczony jest w zestawach rejestrów różnych klawiatur; oznacza to, że ten sam głos może być używany w czasie gry na dwóch klawiaturach. Jeśli np. wybrany głos z ManI transmitowany jest do pedału, można go włączyć zarówno w manuale pierwszym jak i w pedale jako odrębny rejestr. Zazwyczaj w takich przypadkach głos ten inaczej nazywa się w manuale a inaczej w pedale. Klawiatura pedałowa nie wykorzystuje oczywiście wszystkich piszczałek transmitowanego w ten sposób głosu (ilość używanych piszczałek jest ograniczona ze względu na mniejszą ilość klawiszy w pedale niż w manuale). Tak więc głos transmitowany może grać w ManI lub w pedale lub też naraz w ManI i pedale (gdy włączymy głos obydwoma registrami). Zwróćmy uwagę, że przy zwykłym połączeniu ManI/Ped głos mógłby grać albo tylko na ManI, albo naraz na ManI i pedale, nie mógłby grać tylko na pedale. W przypadku transmimsji natomiast jest to możliwe (można włączyć głos tylko w pedale).
Transmisja może występować również w wersji wewnątrzklawiaturowej. Z takim przypadkiem mamy do czynienia wtedy gdy np. wybrany głos organowy jest rozszerzony o dodatkową oktawę (dwanaście dodatkowych piszczałek). Tak rozbudowany szereg piszczałek (głos) może zostać wykorzystany do stworzenia dwóch rejestrów. W takim przypadku w kontuarze pojawią się dwa włączniki rejestrów związane z tym samym szeregiem piszczałek, ale jeden z nich może być oznaczony np. jako głos nietransponujący (8') - głos ten będzie wykorzystywał wszystkie piszczałki tego szeregu z wyjątkiem najwyższej oktawy, drugi natomiast będzie głosem transponującym (4') i będzie wykorzystywał piszczałki szeregu z wyłączeniem najniższej oktawy. Funkcjonowanie tych rejestrów przypomina nieco połączenie superoktawowe; włączenie obydwu rejestrów tj. 8' i 4' będzie równoważne włączeniu głosu nietransponującego (8') oraz połączenia "Super". Rozwiązanie z transmisjami jest jednak bardziej elastyczne od tego z połączeniem "Super". Transmisje umożliwiają bowiem grę pojedynczym głosem 8' lub 4', albo obydwoma naraz. W przypadku zastosowania połączenia "Super", w naszym przypadku można grać tylko na dwa sposoby: albo używając samego głosu 8', albo głosu 8' z oktawą górną (co w tym przypadku jest równoważne głosowi 4'), nie można natomiast użyć samej górnej oktawy (4'). Przy transmisji jest to możliwe.
Oczywiście głos organowy może być rozbudowany nie o jedną lecz o kilka oktaw i może być wykorzystany do stworzenia nie dwóch lecz kilku rejestrów w ramach jednej lub kilku klawiatur.
Traktura rejestrowa (registrowa, registratury) to system elementów przenoszących ruch cięgła rejestrowego (manubrium, włącznika), bezpośrednio obsługiwanego przez organistę, na ruch odpowiedniej zasuwy bądź wentyla włączającego wybrany głos (rejestr) organów. Traktura ta steruje więc układem podłużnym wiatrownicy.
Rejestry mogą być włączane pojedynczo tzn. za pomocą elementów dyspozycyjnych znajdujących się w kontuarze; elementy te oddziałują na trakturę rejestrową i powodują zadziałanie odpowiednich urządzeń wykonawczych.
Głosy w organach mogą być również włączane całymi grupami przy użyciu tzw. kombinacji. Jeśli mamy do czynienia z kombinacjami stałymi (nazywanymi również rejestrami zbiorowymi) pojedynczy guzik (czy element dyspozycyjny innego typu) załącza zestaw głosów, który jest już z góry ustalony przez organmistrza i nie ma możliwości ingerowania w skład tego zestawu. Każde naciśnięcie tego guzika przywołuje zawsze ten sam zestaw głosów. W instrumentach występuje często kilka rejestrów zbiorowych oznaczanych np. PIANO, FORTE, TUTTI, PLENO itp.
Drugim rodzajem kombinacji są tzw. wolne kombinacje. W instrumentach wyposażonych w tego typu urządzenie możliwe jest wcześniejsze skonfigurowanie przez organistę własnego zestawu (lub kilku zestawów) głosów i później, w czasie gry, przywołanie wybranego z nich naciśnięciem jednego guzika.
Elementami traktury rejestrowej są również aparat crescendo i automat pedału.
Crescendo jest urządzeniem, które umożliwia stopniowe wzmacnianie brzmienia organów. Aparat ten umożliwia w zautomatyzowany sposób, tylko za pośrednictwem ruchu walca lub pedału obsługiwanego stopą organisty, włączać coraz większą liczbę głosów zaczynając od najcichszych a kończąc na wszystkich dostępnych rejestrach i połączeniach.
Automat pedału to inne urządzenie, które również automatyzuje włączanie rejestrów. Zadaniem automatu pedału jest samoczynne wyłączanie głośnych rejestrów i połączeń pedału przy przejściu na ciszej grający manuał. Chodzi więc o ściszanie pedału przy grze na cichym manuale i o automatyczne wzmacnianie go (włączanie głośnych rejestrów i połączeń pedału) przy grze na głośniejszym manuale.
Elementy wszystkich traktur i sposoby ich działania dokładniej opisano na kolejnych podstronach, które w pierwszej kolejności podzielono uwzględniając nie funkcję traktur lecz konstrukcję i sposoby ich działania.
Biorąc pod uwagę konstrukcje i sposoby działania traktur (gry, rejestrowych i połączeń) wyróżniamy ich trzy podstawowe typy:
- traktura mechaniczna,
- traktura pneumatyczna,
- traktura elektryczna (elektromagnetyczna, elektrodynamiczna),
Spotyka się również trakturę elektryczno-pneumatyczną, oraz trakturę w wersji mechaniczno-pneumatycznej (dźwignia Barkera).
W jednym instrumencie można stosować różne rodzaje traktur. Spotyka się organy, w których traktura gry i traktura rejestrowa są zupełnie różnych typów. Występują również instrumenty, w których budowniczy przewidział różne systemy traktur dla poszczególnych manuałów.
Biorąc pod uwagę etymologię słowa "traktura", terminu tego należałoby używać tylko do określania mechanicznego systemu przeniesienia ruchu klawisza na ruch wentyla. Jednak w dzisiejszym budownictwie organowym termin "traktura" odnosi się do wszystkich rodzajów systemów przenoszących sygnał z klawiatury do wentyli w wiatrownicy.(OPdU)
2001-2024 © Copyright by Konrad Zacharski