Traktura gry zwana również trakturą klawiatury, jest systemem przekazującym ruch klawiszy naciskanych przez organistę, na ruch wentyli wpuszczających sprężone powietrze do piszczałek ustawionych na wiatrownicy. Mechaniczna odmiana tej traktury zbudowana jest z odpowiednich elementów. Elementy te najczęściej nie występują pojedynczo, lecz w grupach. Wynika to z konieczności mechanicznego sprzęgania każdego, pojedynczego klawisza z odpowiadającym mu wentylem (lub wentylami) w wiatrownicy.
Na poniższej ilustracji (przedstawiającej budowę organów z trakturą mechaniczną) kolorem czerwonym zaznaczono elementy traktury gry. W tym przypadku traktura współpracuje z wiatrownicą tonową.
Opis poniższej ilustracji można znaleźć na stronie z ogólnymi informacjami o trakturze mechanicznej.
Przyjrzyjmy się bliżej najczęściej stosowanym elementom traktury.
Kątowniki występują na ogół w grupach. Przykład takich właśnie grup kątowników wraz z przyłączonymi do ich końców abstraktami biegnącymi w kierunkach poziomym i pionowym przedstawiają poniższe fotografie.
Na powyższej ilustracji widać również grupę wałków. Zestawy wałków skrętnych, montowane są są na specjalnych płytach (tzw. osiownicach (STZ)).
Powyżej przedstawiono grupę wałków do których nie są przyłączone abstrakty. Osiownica może być w instrumencie umieszczona zarówno pionowo jak i poziomo (w zależności od potrzeb).
Również w zależności od wymagań, wałki zamontowane na osiownicy mogą być równej bądź różnej długości. Fotografia powyższa przedstawia mechanizm, w którym poszczególne wałki są różnej długości. W każdym przypadku najważniejsze jest aby długość wałków wystarczyła na odpowiednie rozmieszczenie ramion. Przedstawione rozwiązanie pozwala na "zagęszczenie" wałków i zaoszczędzenie powierzchni.
Zastosowanie wałków w praktyce ukazują kolejne ilustracje.
Jest to jedno z najczęściej spotykanych zastosowań wałków skrętnych w organach.
Zwróćmy uwagę (wyraźnie to widać na rysunku powyżej), że klawisze oraz wentyle w wiatrownicy rozmieszczone są w dwóch równoległych rzędach, a mimo to nie można w prosty, bezpośredni sposób połączyć tych elementów tak, aby każdy z klawiszy sterował jednym z wentyli. Odległości między klawiszami nie odpowiadają odległościom między wentylami, a więc nie udałoby się połączyć każdego z klawiszy z odpowiadającym mu wentylem za pomocą pojedynczego abstraktu. Pomocny jest w tym przypadku element pośredni. Jest nim tutaj właśnie mechanizm wałkowy powodujący równoległe przeniesienie ruchu.
Jest to - jak już wspomniano - jedno z najprostszych rozwiązań traktury. W większości organów z trakturą mechaniczną, system ten jest o wiele bardziej rozbudowany i składa się również z innych dostępnych elementów, a więc abstraktów, kątowników, popychaczy itp. Jednak funkcja wałka skrętnego, jako elementu równolegle przenoszącego ruch pozostaje we wszystkich przypadkach niezmieniona. Wałek jest tutaj mechanizmem, który dopasowuje odległości między pozostałymi elementami traktury i umożliwia m.in. równoległe prowadzenie abstraktów sterujących wentylami.
W niewielkich instrumentach można się również spotkać z mechanizmem, który jest skrzyżowaniem tradycyjnego mechanizmu wałkowego z kątownikami. Jest to dźwignia dwuramienna z ramionami rozmieszczonymi na wałku pod pewnym kątem. Poniżej schematycznie przedstawiono mechanizm działania traktury mechanicznej z takim właśnie rozwiązaniem.
Oczywiście zamiast takiego rozwiązania można zastosować tradycyjne wałki, które przenoszą ruch równolegle, a następnie doprowadzić abstrakt do kątownika, który z kolei zmieni kierunek ruchu pod kątem prostym. Jednak rozwiązanie, w którym jeden mechanizm rozwiązuje równocześnie problem równoległego przeniesienia ruchu oraz prostopadłej zmiany kierunku ruchu, upraszcza konstrukcję a także pozwala zaoszczędzić miejsce, co ma ogromne znaczenie właśnie w przypadku niedużych instrumentów.
Poniżej zostaną przedstawione różne warianty wykonania traktury mechanicznej współpracującej z poszczególnymi wiatrownicami. Ponieważ chodzi tutaj wyłącznie o wyjaśnienie zasady działania prezentowanych układów, nie należy traktować tych rysunków jako dokładne schematy konstrukcyjne, zdając sobie równocześnie sprawę z maksymalnych uproszczeń jakie zastosowano w celu zwiększenia przejrzystości ilustracji.
Traktura mechaniczna, o mniej lub bardziej skomplikowanej konstrukcji, może współpracować z wiatrownicą tonową (rysunek obok). Zaletą takiego połączenia, oprócz bezpośredniego, mechanicznego sprzężenia klawisza z wentylem w wiatrownicy, jest również obecność tylko jednego wentyla w połączeniu z klawiszem. Znacznie ułatwia to proces regulacji mechanizmu gry, zwłaszcza jeśli porównamy go z regulacją mechanicznej traktury sterującej wentylami w wiatrownicy rejestrowej.
W powyższym układzie nie zastosowano wałka skrętnego, jednak w praktyce trudno jest znaleźć instrument, w którym nie byłoby osiownicy. Ilustracja obok przedstawia własnie taki, wykorzystujący mechanizm wałkowy, system. Najczęściej jednak cały mechanizm traktury jest o wiele bardziej skomplikowany i zbudowany jest z wielu dostępnych elementów.
Następne animacje ilustrują przykładowe rozwiązania traktury mechanicznej (w uproszczonej wersji) pracującej w połączeniu ze stożkową wiatrownicą rejestrową.
Zarówno w przypadku pierwszego rozwiązania - z kątownikami, jak i drugiego - z wałkiem, naciśnięcie pojedynczego klawisza otwiera kilka (w większych organach nawet kilkanaście) wentyli równocześnie. Związana z tym jest konieczność bardzo dokładnej regulacji wszystkich wentyli, tak aby naciśnięcie klawisza powodowało w jednej chwili podniesienie wszystkich odpowiadających mu stożków. Tylko bardzo dokładna regulacja pozwala na zsynchronizowanie zadęcia piszczałek wszystkich głosów umieszczonych na wiatrownicy.
Problem regulacji wyglada podobnie również w wiatrownicy z wiszącymi klapami, która jest odmianą wiatrownicy rejestrowej.
Zaznaczony na schemacie kątownik może być w praktyce zastąpiony wałkiem skrętnym z ramionami umocowanymi pod kątem prostym.
2001-2024 © Copyright by Konrad Zacharski
