Urządzenia rejestrowe w organach, podobnie jak wentyle dźwiękowe, mogą być sterowane pneumatycznie. W takim przypadku mamy do czynienia z pneumatyczną trakturą rejestrową. Zasada działania obydwu traktur (gry i rejestrowej) są do siebie zbliżone. Oczywiście ze względu na rozmiary wentyli rejestrowych (z konieczności muszą być one większe od wentyli dźwiękowych) wszystkie przyrządy bezpośrednio związane ze sterowaniem nimi są większe i "silniejsze" od tych, które sterują wentylami dźwiękowymi. Podobnie jednak, jak w przypadku traktury gry, klawisze czy cięgna rejestrowe, które są obsługiwane przez organistę, poruszają wyłącznie wentyle w komorze powietrznej umieszczonej w stole gry (tzw. zawory dyspozycyjne). Takie działanie powoduje wypełnienie sprężonym powietrzem odpowiedniej rurki, połączonej z urządzeniem bezpośrednio sterującym wentylami rejestrowymi.
Oczywiscie również i tutaj (podobnie jak w pneumatycznej trakturze gry) można się spotkać zarówno z dość prostymi, jak i bardziej złożonymi zespołami pneumatycznymi, w których na drodze między zaworem dyspozycyjnym (w stole gry) i zaworem wykonawczym (w wiatrownicy) wykorzystywanych bywa nawet kilka przekaźników (relais).
Jednym z typów zaworów dyspozycyjnych pneumatycznej traktury rejestrowej jest zawór przesuwany.
Powietrze zgromadzone w komorze powietrznej, przy odpowiednim ułożeniu tego zaworu, przepływa do dalszej części traktury przesyłając impuls sterujący. Wyciągnięcie manubrium powoduje odpowiednie ułożenie drewnianego, wydrążonego od spodu klocka. Wydrążeniem tym powietrze napływa do konduktu, który prowadzi do dalszych urządzeń np. zaworów wykonawczych lub przekaźników.
Inną konstrukcję wyłącznika rejestru sprzężonego z wentylem traktury pneumatycznej prezentuje poniższa animacja.
Zwróćmy uwagę na stabilność położenia wyłącznika rejestru w dwóch stanach. Nie jest konieczne stałe działanie siłą na taki wyłącznik aby utrzymać go np. w pozycji "rejestr włączony" (inaczej niż w przypadku klawiatury, w której klawisz po ustąpieniu siły powraca do położenia spoczynkowego). Bistabilność tego przełącznika wymaga działania krótkotrwałą siłą zarówno przy włączaniu jak i wyłączaniu rejestru. Całą resztę pracy wykonuje już sprężone powietrze w dalszej części traktury.
Podobne rozwiązanie przedstawiają poniższe fotografie. Włączniki rejestrów (zdjęcie po lewej) umieszczone w stole gry obsługiwane są przez organistę. Zdjęcie po prawej przedstawia fragment wnętrza stołu gry. Widać na nim drewniane dźwignie z przymocowanymi blaszkami. Dźwignie te z jednej strony sprzężone są bezpośrednio z klawiszami rejestrowymi obsługiwanymi przez organistę, z drugiej natomiast (poprzez przymocowane do nich blaszki) sterują zaworami ukrytymi w kanale powietrznym (zdjęcie ilustruje przypadek, w którym wszystkie głosy w organach są wyłączone - wszystkie zawory są w dolnym położeniu).
Oczywiście nie widać na zdjęciu ani wnętrza kanału wypełnionego sprężonym powietrzem, ani ukrytych w nim zaworów. Można jednak dostrzec drewniane orzeszki zaworów; są to te części zaworów, które zamocowane są na końcach prętów i oklejone są od spodu miękkim materiałem (np. filcem). Orzech jest częścią zaworu mającą bezpośredni kontakt z blaszką umocowaną na drewnianej dźwigni.
Fotografia poniżej przedstawia położenia dźwigni i zaworów w dwóch możliwych przypadkach, tzn. przy rejestrach włączonych i wyłączonych.
Włączenie głosu za pomocą wybranego klawisza rejestrowego powoduje uniesienie odpowiadającego mu zaworu, który wpuszcza sprężone powietrze do rurek w dalszej części traktury. Uniesiony zawór, a właściwie dociśnięty (przez ramię z blaszki) do obudowy kanału powietrznego orzech zaworu, powoduje uszczelnienie otworu przez który przeprowadzony jest drut zaworu. Domknięcie tego otworu możliwe jest dzięki krążkowi z miękkiego materiału (np. filcu) znajdującemu się nad orzeszkiem zaworu (element działający w ten sposób nazywany jest kontrawentylem lub kontrwentylem).
Obydwa powyższe opisy dotyczą przykładowych rozwiązań technicznych i funkcjonowania zaworów dyspozycyjnych, czyli tych elementów zespołu pneumatycznego (BO), które znajdują się "na początku" traktury. Zawór dyspozycyjny uruchamiany przez organistę (poprzez naciśnięcie klawisza, guzika czy uruchomienie innego urządzenia włączającego wybrany rejestr) otwiera drogę dla sprężonego powietrza do dalszej części traktury.
W budownictwie organowym spotyka się bardzo wiele rozwiązań technicznych sterowania zaworów dyspozycyjnych i podobnie sprawa wygląda w odniesieniu do zaworów wykonawczych to znaczy tych, które znajdują się "na końcu" zespołu pneumatycznego. Różnorodność ta w przypadku zaworów wykonawczych wynika głównie ze stosowania różnych typów wiatrownic (zawory te np. wpuszczają sprężone powietrze bezpośrednio do kanałów rejestrowych lub powodują przesuwanie zasuw rejestrowych), choć nawet w przypadku jednego typu wiatrownicy różne usytuowanie komory wiatrowej wpływa na dodatkowe zróżnicowanie tych rozwiązań.
W instrumentach z wiatrownicami rejestrowymi (podłużnymi), budowa pneumatycznej traktury rejestrowej jest bardzo zbliżona do budowy traktury gry (ilustracja obok - dokładny jej opis można znaleźć na stronie z ogólnymi informacjami o trakturze pneumatycznej).
Różnice można tu dostrzec głównie "na końcu" zespołu pneumatycznego tzn. w konstrukcji zaworów wykonawczych i sterujących nimi mieszków. Włączenie głosu w wiatrownicy podłużnej odbywa się przez wpuszczenie sprężonego powietrza do kanału rejestrowego. Do całkowitego wypełnienia tego (przebiegającego wzdłuż całej wiatrownicy) kanału potrzebna jest na ogół znaczna ilość sprężonego powietrza i dlatego stosuje się tutaj zawory o dość dużych rozmiarach. Do otwierania większych zaworów używa się często mieszków klinowych. W opisywanym przykładzie pracą dużych stożkowych zaworów rejestrowych sterują napełniane mieszki klinowe.
Jako zawory rejestrowe występują również często zawory klapowe albo zwielokrotnione zawory stożkowe; tego typu konstrukcje zapewniają zasilanie kanałów rejestrowych odpowiednią ilością sprężonego powietrza i wystarczająco szybkie ich napełnianie. Rozwiązania takie przedstawiono na stronie opisującej wiatrownice rejestrowe; oczywiście w trakturze pneumatycznej zawory te zawsze sterowane są różnego rodzaju mieszkami.
Poniżej przedstawione dwa kolejne, przykładowe rozwiązania, które mogą być zastosowane w wiatrownicach podłużnych z pneumatyczną trakturą rejestrową.
Pierwszy z nich dotyczy instrumentów ze stożkowymi zaworami rejestrowymi (lub z zaworami o kształcie zbliżonym do stożka ale o podobnej zasadzie działania). Na przekroju przebiegającym wzdłuż wiatrownicy (a tym samym wzdłuż kanału rejestrowego nad którym rozmieszczone są piszczałki wybranego głosu) elementy bezpośrednio związane z działaniem traktury rejestrowej zaznaczono kolorem czerwonym.
Na ilustracji widać wyraźnie komorę wiatrową, która przebiega w poprzek wiatrownicy (umieszczona jest na jej wierzchu), w tym przypadku mniej więcej w środku jej długości (częste są też przypadki umieszczania komory wiatrowej na kraju wiatrownicy). Komora wiatrowa stale wypełniona jest sprężonym powietrzem, które w każdej chwili, poprzez otwarcie podwójnego zaworu rejestrowego, może zostać wpuszczone do wybranego kanału rejstrowego. Wypełnienie sprężonym powietrzem kanału rejestrowego odpowiada oczywiście włączeniu odpowiadającego mu głosu w instrumencie. Sam zespół pneumatyczny sterujący zaworami rejestrowymi jest stosunkowo prosty w działaniu. Od stołu gry (od elementu dyspozycyjnego) dobiega do kanału 1 impuls pneumatyczny (sprężone powietrze). Wzrost ciśnienia powietrza w kanale 1 powoduje napełnienie mieszka 1 i uniesienie zaworu 1. Zawór 1 jest stożkiem, który unosząc się wpuszcza powietrze z kanału 2 (stale wypełnionego sprężonym powietrzem) do mieszków 2. Mieszki te napełniając się powodują równoczesne unoszenie się dwóch (w tym przypadku) zaworów rejstrowych. Takie rozwiązanie zapewnia dopływ do kanału rejestrowego odpowiedniej ilosci sprężonego powietrza.
Wyłączenie rejestru następuje po zaniknięciu impulsu dobiegającego od stołu gry. W kanale 1 spada ciśnienie, mieszek 1 opada, pod własnym ciężarem opada również zawór 1. Zawór 1 opadając odcina dopływ powietrza z kanału 2 do mieszków 2. Mieszki te się opróżniają a zawory rejstrowe opadają pod własnym ciężarem i odcinają dopływ powietrza z komory wiatrowej do kanału rejestrowego - głos zostaje wyłączony.
Oczywiście przekrój taki można narysować przez każdy z kanałów rejestrowych wiatrownicy. Niektóre z nich (np. te które nie wymagają dużej ilości powietrza) mogą być wyposażone w pojedynczy zawór rejestrowy.
Drugi przypadek dotyczy natomiast rozwiązania, w którym zawory rejestrowe sterowane są mieszkami opróżnianymi. Ogólnie konstrukcja wiatrownicy jest podobna: jest to wiatrownica podłużna z komorą wiatrową mniej więcej w połowie jej długości, ale tym razem umieszczoną od spodu wiatrownicy.
Włączenie głosu następuje poprzez uchylenie klapowego zaworu rejestrowego. Cały zespół pneumatyczny działa następująco: w stanie spoczynku układu, sprężone powietrze wypełniające komorę wiatrową znajduje się również wewnątrz mieszka opróżnianego. Wnętrze mieszka połączone jest z komorą wiatrową poprzez kanał, który w tej sytuacji pozostaje otwarty (zawór wypuszczająco-wpuszczający w dolnym położeniu). Ciśnienie wewnątrz mieszka i na zewnątrz są równe, górne wieczko mieszka pozostaje więc w pozycji wymuszonej przez sprężynę, którą dociskany jest wentyl rejestrowy (wieczko mieszka połączone jest z tym wentylem).
Wnętrze komory wiatrowej może wyglądać np. tak jak na fotografii obok (dla ułatwienia, przerywaną linią zaznaczono kontury elementów ukrytych za drewnianą konstrukcją stanowiącą podparcie dla sprężyn dociskających klapowe zawory rejestrowe). Co prawda z fotografii tej nie wynika jasno czy traktura jest czysto pneumatyczna czy może elektro-pneumatyczna, ale w obydwu przypadkach akurat ten fragment traktury może wyglądać identycznie, tzn. w komorze wiatrowej umieszczony jest mieszek opróżniany, którego wieczko połączono drutem z klapowym zaworem rejestrowym.
Wracając do poprzedniego rysunku... Uruchomienie układu następuje w chwili, w której odpowiednie urządzenie dyspozycyjne w stole gry spowoduje (bezpośrednio lub pośrednio) napłynięcie sprężonego powietrza do kanału 1. Powietrze to wypełnia mieszek 1 i unosi zawór wypuszczająco-wpuszczający. Zawór ten, gdy znajdzie się w górnym położeniu, odcina dopływ powietrza z komory wiatrowej do klinowego mieszka opróżnianego, odkrywając równocześnie otwór, którym powietrze zgromadzone do tej pory w tym mieszku ulatuje na zewnątrz. W sytuacji takiej ciśnienie na zewnątrz mieszka jest wyższe od tego jakie panuje w jego wnętrzu (ciśnienie w mieszku równe jest teraz ciśnieniu atmosferycznemu), co powoduje ściskanie mieszka, a tym samym uchylenie w dół klapowego wentyla rejestrowego. Wyłączenie rejestru następuje po ustaniu impulsu pneumatycznego docierającego do kanału 1; zawór wypuszczająco-wpuszczający opada, ciśnienia na zewnątrz mieszka i w jego wnętrzu wyrównują się i klapa rejestrowa dociśnięta zostaje ponownie do otworu, którym powietrze przedostawało się z komory wiatrowej do kanału rejestrowego.
Zwróćmy w tym przykładzie uwagę na jeszcze jeden element, tzn. zawór wypuszczający umieszczony w sąsiedztwie klapy rejestrowej. Obydwa zawory są ze sobą sprzężone co powoduje, że przy otwartym zaworze rejestrowym zawór wypuszczający jest zamknięty i na odwrót: zamknięcie zaworu rejestrowego powoduje otwarcie zaworu wypuszczającego. Zawór ten ułatwia opróżnienie kanału rejestrowego po wyłączeniu danego głosu. Zamknięcie klapy rejestrowej a więc i odcięcie dopływu powietrza z komory wiatrowej do kanału rejestrowego powoduje wyłączenie głosu. Otwierany w tym samym momencie zawór wypuszczający pozwala na natychmiastowe ewakuowanie powietrza zgromadzonego dotychczas w kanale rejestrowym, co przyspiesza wyłączenie głosu.
Zupełnie innych rozwiązań wymaga sterowanie urządzeniami rejestrowymi w wiatrownicach tonowych (poprzecznych). W wiatrownicach tonowo-zasuwowych (najczęściej spotykana odmiana wiatrownicy tonowej) włączanie i wyłączanie głosów odbywa się przez przesuwanie zasuw rejestrowych. Element pneumatyczny - mieszek - musi więc sterować ruchem tej zasuwy. Może się to odbywać np. w sposób przedstawiony na poniższej animacji.
Odpowiednie przechylenie włącznika rejestru powoduje uniesienie zaworu dyspozycyjnego w stole gry; zawór ten wpuszcza powietrze z kanału powietrznego do rurki. Na końcu tej rurki znajduje się mieszek, który unosząc się powoduje otwarcie kolejnego zaworu stożkowego. Zawór ten wpuszcza powietrze do ostatniego elementu pneumatycznego w tym zespole - mieszka, którego górna płyta sprzężona jest poprzez kątownik z zasuwą rejestrową. Wypełnienie mieszka powietrzem powoduje uniesienie jego wieczka, a tym samym odpowiednie przesunięcie zasuwy (otwory w zasuwie pokrywają się z otworami w klocu piszczałkowym wiatrownicy, co odpowiada włączeniu rejestru). Przez cały czas gdy rejestr jest włączony zasuwa utrzymywana jest w tym położeniu.
Gdy organista przechyli włącznik rejestru w jego pierwotne położenie (rejestr wyłączony), opadną obydwa zawory a mieszek wykonawczy zostanie opróżniony. Wieko mieszka obciążone specjalnymi ciężarkami opadnie do położenia spoczynkowego pociągając za ramię kątownika. Zasuwa przesuwa się do położenia, w którym jej otwory nie pokrywają się z otworami w klocu piszczałkowym (rejestr wyłączony). Jest to stan spoczynkowy układu.
W innym rozwiązaniu, do sterowania zasuwą rejestrową wykorzystano nieco bardziej skomplikowane urządzenie, złożone z dwóch ułożonych pionowo i sprzężonych ze sobą mieszków klinowych (BO) (jak zwykle w tego typu schematach, nie zachowano proporcji między rozmiarami poszczególnych urządzeń traktury; podejście takie pozwala jednak na dokładne objaśnienie funkcji i sposobu działania tych elementów).
Jak zbudowany jest sam element wykonawczy?
Składa się z dwóch klinowych mieszków napełnianych, których ruchome ścianki połączone są cięgłem między sobą, a także za pośrednictwem dźwigni dwuramiennej z zasuwą rejestrową w wiatrownicy. Mieszki te napełniane są sprężonym powietrzem dostarczanym z komory powietrznej. Gdy jeden z mieszków napełniony jest powietrzem, drugi w tym samym czasie jest opróżniony. Napełnianiem i opróżnianiem mieszków bezpośrednio sterują zawory unoszone i opuszczane przez inny mieszek znajdujący się w dolnej części całego mechanizmu. Mieszek ten sterowany jest "impulsami sprężonego powietrza" docierającymi od stołu gry (oczywiście za pośrednictwem urządzeń typu: zawory dyspozycyjne, przekaźniki itp.).
Powyższa ilustracja przedstawia układ w stanie spoczynku. Rurka traktury biegnąca od stołu gry jest pusta i zawory znajdujące się w dolnym położeniu umożliwiają napłynięcie sprężonego powietrza do prawego mieszka. Otwarty jest górny wylot z komory powietrznej (on prowadzi do prawego mieszka); w tym samym czasie dolny wylot jest zakryty, uniemożliwiając tym samym wypełnienie lewego mieszka. Taka konfiguracja układu wymusza wsunięcie zasuwy rejestrowej do wiatrownicy, co w tym przypadku odpowiada wyłączonemu rejestrowi.
Napłynięcie sprężonego powietrza rurką traktury (włączenie rejestru urządzeniem dyspozycyjnym w stole gry) spowoduje uniesienie zaworów. Takie ich ustawienie (ilustracje obok) umożliwia odcięcie dopływu powietrza z komory do prawego mieszka a także otwarcie dodatkowego otworu, którym powietrze zgromadzone w nim dotychczas ulatuje na zewnątrz. Równocześnie zostaje otwarty kanał, którym powietrze z komory napływa do lewego mieszka. Zmiana położenia ruchomych płyt mieszków klinowych powodują za pośrednictwem dźwigni dwuramiennej wysunięcie zasuwy z wiatrownicy, co odpowiada włączeniu rejestru. Sytuacja taka utrzymuje się do chwili, w której zostanie odcięty dopływ sprężonego powietrza do mieszka unoszącego zawory.
Działanie omawianego układu (oczywiście w zwolnionym tempie) ilustruje poniższa animacja.
Zupełnie oddzielną grupą urządzeń występujących w pneumatycznej trakturze rejestrowej organów są tzw. wolne kombinacje (WK). Do czasu stosowania wyłącznie traktury mechanicznej, urządzenia tego typu w instrumentach nie występowały. Dopiero wynalezienie pneumatyki rurkowej i zastosowanie jej w budowie traktury rejestrowej pozwoliło na powstanie wolnych kombinacji. Wolne kombinacje występują również w instrumentach z trakturą elektryczną, trakturą elektro-pneumatyczną, jak również elektrycznie (elektronicznie) wspomaganą mechaniczną trakturą rejestrową.
Wolna kombinacja (WK) jest przygotowanym przez organistę zestawem głosów organowych, który w każdej chwili w trakcie gry może zostać włączony. Zestaw taki musi być wcześniej przygotowany przez organistę tzn. w odpowiedni sposób ustawiony ("zaporogramowany") w instrumencie.
Podstawowym i we wszystkich instrumentach stosowanym sposobem włączania rejestrów jest używanie ręcznych włączników rejestrowych. Zmieniając położenie jednego z takich włączników za każdym razem włączamy tylko jeden głos w organach. Tak więc zmiana zestawu głosów w trakcie gry polega na indywidualnym wyłączeniu wszystkich niepotrzebnych już głosów i włączeniu głosów potrzebnych do dalszej gry. Zmiana taka, zwłaszcza jeśli dotyczy dużej ilości rejestrów, niemożliwa jest do wykonania w krótkim czasie, co ma szczególne znaczenie w wykonawstwie utworów charakteryzujących się bogatą i różnorodną rejestracją.
Użycie wolnej kombinacji (wolnych kombinacji) rozwiązuje problem, pozwalając organiście wcześniej przygotować odpowiednie zestawy głosów, a później włączać je trakcie gry jednym przyciskiem.
Aby dokładnie wyjaśnić funkcjonowanie wolnej kombinacji w trakturze pneumatycznej, zostanie tutaj szczegółowo opisany najprostszy przypadek tj. układ z ręcznym włącznikiem rejestru i jedną wolną kombinacją.
W kontuarze instrumentu z jedną wolną kombinacją oprócz ręcznych włączników rejestrów (manubria, włączniki przechyłowe) występuje zestaw dodatkowych guzików, lub wyciągów, których ilość równa jest ilości ręcznych włączników rejestrowych (mówiąc tutaj o włącznikach rejestrów mam również na myśli włączniki połączeń, które umieszczane są zwykle razem z rejestrami). Wyciągi rejestrowe wolnej kombinacji mają rozmiar i kształt odróżniający je od ręcznych włączników rejestrowych; są to z reguły niewielkie guziki lub włączniki przechyłowe umieszczone nad odpowiadającymi im włącznikami ręcznymi. Jeśli w instrumencie występuje kilka wolnych kombinacji, to nad ręcznymi włącznikami rejestrów pojawi się tyle zestawów dodatkowych guzików ile jest kombinacji; każda kombinacja z reguły ma guziki innego koloru. Wyciągi, o których pisano do tej pory służą do "programowania" wolnych kombinacji, ale aby móc uczynić z nich użytek, wśród włączników sterujących pracą traktury rejestrowej muszą się znaleźć również takie, które służą do włączania wolnej kombinacji, tj. przywołania wcześniej zaprogramowanego zestawu głosów. Takich włączników jest tyle ile wolnych kombinacji; oznaczane są np. symbolami 1K, 2K, 3K itd... (w zależności od ilości wolnych kombinacji w instrumencie). Włączniki wolnych kombinacji umieszczone są najczęściej pod pierwszym (najniżej położonym) manuałem; niekiedy również włączniki te są zdublowane jako włączniki nożne.
Fotografia obok przedstawia fragment stołu gry instrumentu z jedną wolną kombinacją. Widać tutaj zestaw ręcznych rejestrów (oraz połączeń międzyklawiaturowych) wraz ze znajdującymi się nad nimi przełącznikami przechyłowymi wolnej kombinacji. Aby zrozumieć działanie tego układu trzeba się przyjrzeć budowie wewnętrznej takiego bloku rejestrowego. Poniżej (przekrój poprzeczny przez blok rejestrowy) przedstawiono przykładowe rozwiązanie jego konstrukcji.
Każdy z włączników (zarówno włącznik ręczny REJ jak i włącznik wolnej kombinacji WK) ma oddzielną komorę powietrzną, w której umieszczone są zawory dyspozycyjne. Komory te są podłużnymi kanałami przebiegającymi wzdłuż całej klawiatury, a ściślej wzdłuż tych fragmentów stołu gry, w których umieszczone są urządzenia służące do włączania rejestrów. Rysunek przedstawia przekrój poprzeczny przez pojedynczy włącznik rejestru i włącznik rejestru wolnej kombinacji, a pamiętajmy że przekrój taki można wykonać dla każdego z umieszczonych w kontuarze włączników rejestrów czy połączeń.
Na ogół komora powietrzna włączników ręcznych (REJ) stale wypełniona jest sprężonym powietrzem. Włączenie któregokolwiek z rejestrów powoduje w takiej sytuacji natychmiastowe napłynięcie sprężonego powietrza do odpowiedniej rurki i zadziałanie dalszych elementów traktury, które włączają wybrany głos w organach (wpuszczają powietrze do kanału rejestrowego lub przesuwają zasuwę).
Jak łatwo zauważyć na rysunku, powietrze wydostaje się z całego bloku rejestrowego tylko jedną rurką - rurką, która prowadzi do przekaźnika włączającego rejestr. Widać również, że powietrze może się do tej "wyjściowej" rurki dostać z dwóch różnych komór powietrznych: komory włącznika ręcznego (REJ) lub komory wolnej kombinacji (WK). W takiej sytuacji, tzn. gdy do tej samej rurki sprężone powietrze może zostać doprowadzone różnymi drogami stosuje się tzw. zawory kierunkowe (patrz elementy traktury pneumatycznej). I tak jest w tym przypadku. Ponieważ rurka prowadząca do przekaźnika włączającego głos może być zasilana powietrzem zarówno z komory powietrznej włącznika REJ jak i włącznika WK, konieczne jest użycie zaworów kierunkowych. Każda para: "włącznik REJ - włącznik WK" ma oddzielną komorę zaworową, do której dochodzą dwa kondukty. Po co zawór kierunkowy? Zapobiega on przepływowi powietrza w niepożądanym kierunku. Na powyższej animacji widać, że powietrze, które płynie rurką z komory powietrznej natrafiając na zawór kierunkowy, otwiera go i dalej rurką przez otwór wylotowy w komorze zaworowej płynie do przekaźnika włączającego głos. Powietrze dostaje się tylko do tej rurki, a nie ma możliwości wpłynięcia do drugiej rurki - rurki biegnącej od włącznika WK. Innymi słowy zawory kierunkowe pozwalają na przepływanie powietrza od zaworów dyspozycyjnych do komory zaworowej, natomiast przepływ powietrza w odwrotnym kierunku jest przez te zawory zablokowany.
Możemy do komory zaworowej doprowadzić więcej niż dwa przewody, ale każdy z nich musi być zabezpieczony w komorze oddzielnym zaworem kierunkowym. W takim przypadku powietrze może płynąć tylko z rurek w kierunku komory, nie może natomiast "wracać" rurkami z komory zaworowej w kierunku źródła. Oczywiście od komory zaworowej odchodzi jedna rurka, która nie musi być zabezpieczona zaworem kierunkowym, a która prowadzi do odbiornika (np. przekaźnika).
Wracając do omawianego przykładu...
Powyżej komory powietrznej ręcznych włączników rejestrów (REJ) znajduje się analogiczna komora dla włączników rejestrowych wolnej kombinacji (WK). Nie jest ona jednak wypełniona sprężonym powietrzem do czasu włączenia wolnej kombinacji specjalnym włącznikiem. Włączenie wolnej kombinacji polega więc na wpuszczeniu powietrza do kanału, w którym znajdują się zawory dyspozycyjne w określonym przez organistę położeniu tj. dla wybranych rejestrów są one otwarte, a dla pozostałych zamknięte. Położenie tych zaworów wynika z pozycji włączników WK znajdujących się w stole gry. Jest to więc pewnego rodzaju pamięć. Organista przechylając wybrane włączniki rejestrowe WK powoduje uniesienie odpowiadających im zaworów w pustej komorze powietrznej ("programuje" w ten sposób wolną kombinację). Wybrane rejestry mogą zostać natychmiast włączone po wpuszczeniu powietrza do komory powietrznej włączników WK. Włączenie wszystkich wybranych w wolnej kombinacji rejestrów odbywa się w takiej sytuacji równocześnie.
Animacja obok przedstawia przekrój przez blok rejestrowy w chwili włączania wolnej kombinacji (sprężone powietrze napływa do komory powietrznej WK). Ponieważ włącznik rejestru wolnej kombinacji (WK) dla rejestru przedstawionego na rysunku jest wyłączony, powietrze które napływa do komory nie przedostaje się dalej, czyli nie powoduje włączenia tego rejestru. Zadanie wolnej kombinacji zostało więc spełnione: rejestr ten w wolnej kombinacji pozostał wyłączony (organista "zaprogramował" go jako wyłączony), a włączenie wolnej kombinacji przywołało ten stan.
Jak będzie wyglądać włączenie wolnej kombinacji w przypadku ustawienia rejestru w tej kombinacji jako włączonego? Taki przypadek ilustruje animacja obok (włącznik rejestrowy wolnej kombinacji jest przechylony).
Każdy z rejestrów, który został włączony przez przechyłowy włącznik WK (został wcześniej "zaprogramowany"), zostaje natychmiast uruchomiony, gdy tylko sprężone powietrze napłynie do kanału powietrznego WK (odbywa się to po naciśnięciu w stole gry guzika włączającego wolną kombinację). I znowu wyraźnie widać rolę zaworów kierunkowych, które uniemożliwiają ucieczkę powietrza z komory zaworowej przez otwór inny niż ten, który prowadzi do przekaźnika włączającego głos w wiatrownicy.
Porównując dwa sposoby włączania głosów tj. za pomocą ręcznego włącznika rejestru (REJ) i włącznika rejestrowego wolnej kombinacji (WK), można zauważyć jakby "odwrotność" zasad funkcjonowania obydwu mechanizmów.
W przypadku ręcznych włączników rejestrowych (REJ) w komorze wiatrowej stale znajduje się sprężone powietrze, które "czeka" na wpuszczenie go do odpowiedniego konduktu. Odbywa się to przez otwarcie wybranego wentyla (przechylenie ręcznego włącznika rejestru).
Wolna kombinacja działa "na odwrót". Najpierw otwiera się wybrane zawory (przez przechylenie wybranych włączników rejestrów WK) w pustej komorze wiatrowej. Taki układ "czeka" następnie na zasilenie go sprężonym powietrzem. Gdy powietrze napłynie do komory powietrznej wolnej kombinacji, przepływa ono automatycznie do wybranych konduktów (tych, których wloty nie są zamknięte zaworami).
Jeśli dopuścimy sytuację, w której wolna kombinacja będzie stale włączona (komora powietrzna wolnej kombinacji stale będzie wypełniona sprężonym powietrzem), można przechyłowymi włącznikami WK włączać głosy podobnie jak włącznikami ręcznymi (REJ). Jest to jednak rozwiązanie niewygodne (ze względu na niewielkie wymiary i często dość ciasne rozmieszczenie guzików WK), a poza tym nie taka jest rola włączników rejestrów wolnej kombinacji.
Trzeba w tym miejscu omówić jeszcze jeden problem dotyczący instrumentów pneumatycznych z wolnymi kombinacjami.
Gdy w instrumencie występuje kilka wolnych kombinacji, mechanizm ich uruchamiania jest tak skonstruowany, że włączenie jednej z nich powoduje wyłączenie pozostałych. Wypełnienie komory powietrznej wybranej wolnej kombinacji powoduje opróżnienie tej, która była napełniona poprzednio. W danej chwili może więc być włączona tylko jedna wolna kombinacja. To wzajemne wykluczanie się poszczególnych wolnych kobinacji jest regułą w budownictwie organowym. Nie jest jednak regułą współpraca na takich samych zasadach między zestawem uruchamianym jako wolna kombinacja a zestawem głosów włączonych ręcznymi rejestrami. Aby te dwa zestawy (zestaw włączony ręcznie i zestaw wolnej kombinacji) mogły funkcjonować zupełnie niezależnie, organy muszą być wyposażone w przełącznik pozwalający na odcięcie dopływu powietrza do komory powietrznej rejestrów ręcznych (REJ). Na ogół komora ta stale wypełniona jest sprężonym powietrzem (oczywiście gdy pracuje miech organów).
Jak wygląda praca układu z jedną wolną kombinacją, w przypadku gdy komora powietrzna ręcznych włączników rejestrowych (REJ) stale jest wypełniona powietrzem?
Rozważmy przypadek pojedynczego głosu, który włączony jest rejestrem ręcznym (REJ). Jeśli włączymy teraz wolną kombinację, w której rejestr ten również został ustawiony jako włączony, nie ma większego problemu - wolna kombinacja włącza głos, który był już wcześniej włączony (rejestrem ręcznym). Gorzej, jeśli we włączonej wolnej kombinacji, rozpatrywany przez nas rejestr ustawiony został jako wyłączony.
Taką sytuację ilustruje animacja obok.
Włączenie (przywołanie) ustawionej uprzednio wolnej kombinacji powoduje wypełnienie sprężonym powietrzem komory tej kombinacji (na rysunku górna komora - WK). Rozpatrywany przez nas rejestr został w tej wolnej kombinacji ustawiony jako wyłączony (włącznik rejestrowy WK w położeniu spoczynkowym, co odpowiada zamkniętemu zaworowi w komorze powietrznej). Jednak włączenie tej wolnej kombinacji nie spowoduje zamilknięcia piszczałek rejestru, o którym mówimy (mimo iż "zaprogramowano" go jako wyłączony w tej WK). Spowodowane jest to właśnie tym, że komora powietrzna ręcznych włączników rejestrowych (REJ) stale wypełniona jest sprężonym powietrzem, które dzięki otwartemu zaworowi wciąż stanowi impuls dla przekaźnika włączającego ten głos. Takie rozwiązanie jest jakby okrojoną wersją wolnej kombinacji. Pozwala ono bowiem tylko na ewentualne dodanie nowych głosów do tych, które uruchomiono już włącznikami ręcznymi (REJ). Kombinacja taka nie pozwala jednak na wyłączenie głosów włączonych rejestrami ręcznymi (REJ).
Choć, jak wyżej wspomniano, sprzęganie zestawu rejestrów ręcznych z zestawami wolnych kombinacji w sposób uniemożliwiający ich jednoczesne włączenie nie jest w organach regułą, to spotyka się również i takie rozwiązania, w których sprzężenie to jest realizowane. W takich przypadkach zestaw rejestrów ręcznych zostaje odłączony (uchodzi powietrze z kanału powietrznego rejestrów ręcznych) w chwili włączenia wolnej kombinacji. Umożliwia to pełne wykorzystanie wolnej kombinacji, tzn. nie tylko dodanie głosów do tych, które są już włączone rejestrami ręcznymi, ale również wyłączenie głosów zbędnych w danej chwili. Zestawy głosów przygotowanych w wolnych kombinacjach są więc w tej sytuacji zupełnie niezależne od zestawu przygotowanego na rejestrach ręcznych (REJ).
Spotyka się czasem jeszcze inne rozwiązanie. W organach umieszczony bywa dodatkowy rejestr zbiorowy oznaczony R lub RR (rejestry ręczne, registry ręczne (BO)). Przycisk RR odpowiedzialny jest za wpuszczanie powietrza do kanału powietrznego rejestrów ręcznych (REJ). Kanał ten nie jest więc wypełniony powietrzem stale, lecz tylko wtedy, gdy włączony jest rejestr RR. Jeżeli przycisk RR jest wyłączony, komora powietrzna z zaworami dyspozycyjnymi rejestrów ręcznych jest pusta, a tym samym impulsy włączające poszczególne głosy w wiatrownicy nie są przekazywane (nawet gdy zawory dyspozycyjne są otwarte tzn. rejestry REJ włączone). W takim przypadku odpowiednio ustawione ręczne włączniki rejestrów działają podobnie do wolnej kombinacji. Można wcześniej ustawić wymagany zestaw głosów rejestrami ręcznymi i wyłączyć przycisk RR; sytuacja taka odpowiada wyłączonym wszystkim rejestrom, ponieważ do urządzeń dyspozycyjnych nie jest dostarczane sprężone powietrze. Włączenie głosów (również połączeń) wybranych rejestrami ręcznymi (REJ) następuje w chwili naciśnięcie guzika RR.
W niektórych instrumentach można się natknąć na wyłącznik działający na odwrotnej zasadzie (bywa on oznaczany np. WR.-wyłącznik rejestrów), tj. jego wciśnięcie powoduje opróżnienie kanału powietrznego rejestrów ręcznych REJ. Wyłączenie WR pozwala natomiast na ponowne wypełnienie kanału sprężonym powietrzem, co umożliwia działanie ręcznych włączników rejestrowych.
Opisany powyżej przypadek instrumentu z jedną wolną kombinacją jest jego najskromniejszą wersją (oczywiście pomijając organy, w których w ogóle nie przewidziano wolnych kombinacji). Spotyka się również organy z kilkoma (wyjątkowo także kilkunastoma) wolnymi kombinacjami. Taki instrument daje oczywiście więcej możliwości w zakresie szybkich zmian zestawów rejestrów w czasie gry, jednak jego budowa wewnętrzna znacznie się komplikuje.
Foto © Kyrre Svarva
NTNU Pipe Organ Pages
Fotografia obok przedstawia widok fragmentu stołu gry instrumentu z trzema wolnymi kombinacjami. Co prawda jest to zdjęcie kontuaru organów z trakturą elektro-pneumatyczną, ale wyciągi rejestrowe wolnych kombinacji mogą wyglądać tak samo również w instrumencie z trakturą pneumatyczną.
Nad każdym z rejestrów ręcznych widać trzy różnokolorowe wyciągi wolnych kombinacji. Zestaw guzików jednego koloru (czerwonego, zielonego lub białego) służy do "programowania" rejestrów w jednej z trzech dostępnych kombinacji. Oczywiście ilość guzików w każdej wolnej kombinacji jest taka sama i zawsze równa ilości rejestrów ręcznych (wliczając w to również połączenia).
Poniżej w przekroju poprzecznym przedstawiono jedno z możliwych rozwiązań konstrukcyjnych bloku rejestrowego w instrumencie pneumatycznym z trzema wolnymi kombinacjami.(BO)
Wyciągi rejestrowe wolnych kombinacji (WK I, WK II, WK III - na schemacie w kolorze zielonym) połączone są z zaworami przesuwkowymi. Za pomocą tych wyciągów można ustawić trzy różne zestawy głosów i połączeń w każdym manuale i pedale. Przygotowany zestaw wolnej kombinacji może zostać włączony po naciśnięciu przez organistę przycisku, którym wpuszcza on sprężone powietrze do odpowiedniej komory powietrznej (przyciski te: K1, K2, K3... umieszczone są najczęściej pod pierwszym manuałem; każdy przycisk włącza jedną wolną kombinację i niemożliwe jest jednoczesne włączenie kilku wolnych kombinacji). Każda z (w tym przypadku trzech) wolnych kombinacji ma własną komorę powietrzną (1), (2), (3). Właśnie jedna z tych komór zostaje wypełniona powietrzem po włączeniu wybranej wolnej kombinacji: powietrze napełni komorę (1) po włączeniu pierwszej wolnej kombinacji guzikiem K1, komorę (2) po naciśnięciu włącznika K2 i komorę (3) po naciśnięciu K3. Włączniki K1, K2, K3 są między sobą sprzężone w taki sposób, że naciśnięcie jednego z nich powoduje wyłączenie tego, który wciśnięty był poprzednio; w ten sposób niemożliwe jest włączenie kilku wolnych kombinacji równocześnie. Komora (4), w której znajduje się sprężone powietrze, jest komorą ręcznych włączników rejestrowych. Przechylenie rejestru ręcznego powoduje w takim przypadku natychmiastowe włączenie głosu w wiatrownicy (animacja poniżej).
Podobnie jak w układzie z jedną wolną kombinacja, również i tutaj występuje komora zaworowa (5) - komora z zaworami kierunkowymi. Wszystkie rurki doprowadzające powietrze do tej komory zakończone są zaworami kierunkowymi. Z komory zaworowej powietrze może wydostać się tylko jedną rurką (7) w kierunku przekaźnika przy wiatrownicy (tylko tą, ponieważ wszystkie inne rurki zablokowane są zaworami kierunkowymi).
Pamiętajmy, że opisywany jest tutaj pojedynczy przekrój przez blok rejestrowy i że niektóre z kanałów są wspólne dla wszystkich rejestrów inne zaś, oddzielne dla każdego z nich. Ilustracja poniżej przedstawia kilka przekrojów przez blok rejestrowy odpowiadających sąsiednim włącznikom rejestrowym.
Komory powietrzne poszczególnych wolnych kombinacji (obrysowane czerwonym konturem) przebiegają wzdłuż stołu gry, stanowiąc źródło sprężonego powietrza dla wszystkich włączników rejestrowych odpowiedniej wolnej kombinacji. W wierzchnich pokrywach tych komór znajdują się otwory, którymi powietrze może przedostać się kanałami do komór zaworowych (5) odpowiednich rejestrów. Otwory te są zamykane lub otwierane przez zawory przesuwkowe połączone z wyciągami rejestrowymi wolnych kombinacji WK I, WK II itd... Komora powietrzna wolnej kombinacji jest więc wspólna dla wszystkich wyciągów tej kombinacji. Pozostałe kanały prowadzące powietrze do lub z komory zaworowej (5), a także sama komora z zaworami zwrotnymi są elementami oddzielnymi dla każdego z rejestrów (wszytkie "indywidualne" kanały zaznaczono kolorem żółtym) i nie ma między nimi żadnych kanałów i przewodów łączących je wzdłuż kontuaru.
Ustawienie wyciągów rejestrowych wolnych kombinacji (WKI, WKII, WKIII) w sposób przedstawiony na ilustracji obok, odpowiada wyłączonemu rejestrowi (głos ten jest wyłączony we wszystkich trzech kombinacjach). Włączenie którejkolwiek z wolnych kombinacji nie spowoduje włączenia rejestru, ponieważ zawory przesuwkowe zamykają wyloty powietrza z komór powietrznych poszczególnych kombinacji. A jak wygląda praca układu gdy w zestawach wolnych kombinacji znajdują się włączone rejestry?
Rejestr zostaje włączony ("zaprogramowany") przez organistę w dwóch wolnych kombinacjach: wyciągi WK I i WK II otwierają odpowiednie zawory przesuwkowe. Wyciąg WK III pozostaje w poprzednim położeniu, co odpowiada wyłączonemu rejestrowi. Włączenie pierwszej lub drugiej wolnej kombinacji (odpowiednim przyciskiem w kontuarze), powoduje napłynięcie sprężonego powietrza do odpowiedniej komory powietrznej. Stąd powietrze kanałem dostaje się do komory z zaworami zwrotnymi (5) i dalej do przekaźnika przy wiatrownicy. Włączenie trzeciej wolnej kombinacji powoduje co prawda wypełnienie powietrzem odpowiedniej komory (patrz animacja), ale ze względu na położenie zaworu przesuwkowego blokujące otwór wylotowy z tej komory, powietrze nie przedostaje się do dalszych elementów bloku rejestrowego i rejestr ten pozostaje wyłączony.
Podobnie jak w poprzednio omówionym instrumencie z jedną wolną kombinacją, również tutaj występuje problem włączania kombinacji bez możliwości opróżnienia komory powietrznej rejestrów ręcznych. Jeśli komora ta stale jest wypełniona powietrzem, włączenie wolnej kombinacji umożliwia tylko dodanie dodatkowych głosów do zestawu włączonego rejestrami ręcznymi. Pełne wykorzystanie wolnych kombinacji, tj. włączanie i wyłączanie dowolnych głosów, niezależnie od konfiguracji rejestrów ręcznych (REJ), możliwe jest tylko przy odpowiednim sprzężeniu włączników wolnych kombinacji (uniemożliwiającym równoczesne wypełnienie komory powietrznej wolnej kombinacji i komory rejestrów ręcznych) lub przy zastosowaniu rejestru zbiorowego RR.
Pozostał jeszcze jeden nieomówiony do tej pory element - są to dwie rurki (6) prowadzące do komory z zaworami zwrotnymi (5). Są one zakończone zaworami zwrotnymi, umożliwiającymi przepływ powietrza w kierunku: z rurek do komory. Są to więc przewody doprowadzające sprężone powietrze od dodatkowych urządzeń sterujących (dyspozycyjnych). Rurki te mogą doprowadzać impulsy sterujące od kolejnych wolnych kombinacji, rejestrów zbiorowych (stałych kombinacji), urządzenia crescendo, automatu pedału lub innych urządzeń służących do włączania poszczególnych rejestrów (oczywiście w przypadku niewielkich instrumentów, tych dodatkowych przewodów może w ogóle nie być).
Komora z zaworami kierunkowymi (5), stanowiąca bardzo istotny element opisanego powyżej bloku rejestrowego (registrowego), jest elementem "indywidualnym" dla każdego z rejestrów. Właśnie dzięki temu kanałowi (komorze) możliwe jest prawidłowe fukcjonowanie układu pozwalającego na włączenie tego samego głosu organowego różnymi urządzeniami sterującymi np. ręcznymi włącznikami rejestrowymi, wolnymi kombinacjami, rejestrami zbiorowymi (stałymi kombinacjami), pedałem crescendo czy automatem pedału. Każdy z włączników rejestrowych (tak włączników głosów jak i połączeń) ma oddzielną komorę z zaworami kierunkowymi (zwrotnymi), co oznacza, że komór tych musi ich być tyle ile samych registrów. Całe zestawy takich kanałów z zaworami kierunkowymi umieszczane są zwykle w skrzynkach zaworów kierunkowych (w tym przypadku będzie to rejestrowa skrzynka zaworów kierunkowych - animacja poniżej).
Zdejmując przednią ściankę tej skrzynki odkryjemy szereg pionowych przegródek (kanałów, komór), w których znajdują się zawory kierunkowe. Kanałów z zaworami jest tyle ile registrów (głosów i połączeń) w instrumencie. Do pojedynczego kanału doprowadzone są rurki (w naszym przykładzie 5 rurek), którymi sprężone powietrze może dopływać z urządzeń dyspozycyjnych .W powyższym przykładzie urządzeniami dyspozycyjnymi są (wg kolejności rurek od góry): I wolna kombinacja, II wolna kombinacja, ręczny włącznik rejestru REJ, rejestr zbiorowy TUTTI, mechanizm CRESCENDO. Każdy z głosów może więc zostać włączony na pięć sposobów; układ pięciu rurek zasilających powtarza się bowiem w każdym z pionowych kanałów. Wloty tych rurek zakryte są w samym kanale zaworami kierunkowymi (zwrotnymi). W każdym z kanałów znajduje się również otwór, którym powietrze odpływa z niego do odpowiedniego przekaźnika włączającego wybrany głos (na rysunku są to pionowe rurki na dole skrzynki).
Rozważmy dla przykładu włączanie głosu TROMPET 8'. Włączenie tego głosu pierwszą wolną kombinacją WK I (pierwsza rurka od góry) powoduje (po odchyleniu odpowiedniego zaworu kierunkowego) napłynięcie sprężonego powietrza do kanału z zaworami. Wszystkie pozostałe zawory kierunkowe znajdujące się w tym pionowym kanale dociskane są przez sprężone powietrze, co uniemożliwia jego ulatywanie rurkami: WK II, REJ, TUTTI i CRESC. Urządzenia dyspozycyjne: REJ, WK I, WK II itd. najczęściej sprzężone są dodatkowo między sobą w sposób uniemożliwiający napływanie sprężonego powietrza do przegródki z kilku urządzeń dyspozycyjnych równocześnie. Powietrze zgromadzone w kanale uchodzi z niego pojedynczą rurką prowadzącą do przekaźnika włączającego głos TROMPET 8'.
Układ działa analogicznie przy włączeniu tego głosu przez WK II i wszystkie pozostałe urządzenia dyspozycyjne (których oczywiście może być mniej lub więcej niż w naszym przykładzie). Analogia dotyczy oczywiście również wszystkich pozostałych rejestrów i połączeń, które zostały uwzględnione w skrzynce zaworów kierunkowych.
Oprócz wolnych kombinacji występują w organach również tzw. kombinacje stałe nazywane również rejestrami zbiorowymi. Podobnie jak w przypadku wolnych kombinacji również i tutaj wybrany zestaw głosów włącza się za pomocą jednego guzika, z tą różnicą jednak, że w przypadku stałej kombinacji zestaw głosów włączany takim przyciskiem jest zawsze taki sam tzn. nie można dowolnie konfigurować takiego zestawu. Spotyka się różne oznaczenia rejestrów zbiorowych, ale najbardziej rozpowszechnione są np.: P-Piano, F-Forte, Pl-Pleno, T-Tutti, itp. Przypomnijmy, że są to zestawy głosów już z góry określone przez organmistrza, a ich skład wynika wprost z wewnętrznej konstrukcji instrumentu. Tak więc organista używając stałych kombinacji może wybierać tylko takie, "zaprogramowane" już na stałe zestawy głosów (nie ma tutaj możliwości konfigurowania kombinacji tj. wybierania głosów; taka możliwość istnieje tylko w wolnych kombinacjach).
Zasadę działania pneumatycznego systemu rejestrów zbiorowych ilustruje kolejna animacja.
Jest to drewniana skrzynka z trzema poziomymi kanałami 1, 2 i 3 (oczywiście przednia pokrywa skrzynki została zdjęta). Każda kombinacja to oddzielny kanał. W kanale takim znajduje się jeden otwór wlotowy (zasilający) - na rysunku znajduje się on przy lewym końcu kanału. Otworem tym do kanału może zostać doprowadzone sprężone powietrze od urządzenia dyspozycyjnego, którym w tym przypadku jest włącznik stałej kombinacji (rejestr zbiorowy); włącznik ten może być wykonany zarówno jako włącznik ręczny jak i nożny (często bywają one zdublowane). Powietrze wydostaje się z kanałów przez otwory wylotowe, skąd rurkami płynie do przekaźników włączających odpowiednie głosy w wiatrownicy.
Na omawianej ilustracji znajduje się skrzynka z trzema kanałami, które odpowiadają trzem rejestrom zbiorowym (stałym kombinacjom). Włączenie rejestru zbiorowego PIANO powoduje wypełnienie sprężonym powietrzem najwyższego (na rysunku) kanału, skąd dwoma rurkami płynie ono do przekaźników włączających w wiatrownicy głosy: BOURDON 8' i DOLCE 8'.
Włączenie przez organistę drugiego, "głośniejszego" rejestru zbiorowego: FORTE spowoduje wypełnienie sprężonym powietrzem dwóch najwyższych kanałów co skutkuje włączeniem czterech głosów: BOURDON 8', DOLCE 8', PRYNCYPAŁ 8' i OKTAWA 4'.
Włączenie kombinacji TUTTI powoduje zaś wypełnienie powietrzem wszystkich trzech kanałów co sprawia, że powietrzne impulsy sterujące doprowadzone zostają do przekaźników włączających 7 głosów - w tymk przypadku są to wszystkie głosy uwzględnione w skrzynce rejestrów zbiorowych (przedstawiono tutaj oczywiście przykładowe konfiguracje stałych kombinacji, w praktyce może ich być więcej a ponadto mogą być bogatsze i bardziej zróżnicowane).
Crescendo jest kolejnym aparatem służącym do włączania głosów w organach. Włączanie i wyłączanie kolejnych rejestrów w przypadku użycia urządzenia crescendo jest zautomatyzowane, a sterowanie działaniem tego aparatu odbywa się za pomocą specjalnego pedału lub wałka poruszanego stopą organisty. Wciskanie pedału lub obracanie walca crescendo powoduje stopniowe włączanie coraz większej liczby głosów, co wzmacnia brzmienie organów.
Konstrukcję aparatu crescendo przedstawia animacja poniżej.
W komorze powietrznej (2) znajdują się zawory stożkowe sterujące przepływem powietrza do przekaźników odpowiedzialnych za włączanie poszczególnych rejestrów. Stożków jest tyle ile głosów i połączeń w instrumencie (w przypadku gdy aparat crescendo nie wykorzystuje wszystkich głosów instrumentu, stożków jest tylko tyle ile głosów uwzględnionych w urządzeniu). Pod komorą znajduje się wałek (1) z odpowiednio rozmieszczonymi garbikami (wałek ten jest sprzężony z obsługiwanym przez organistę pedałem lub walcem crescendo). Wałek (1) obraca się wokół własnej osi, a odpowiednio rozmieszczone garbiki powodują unoszenie kolejnych stożków. Każdy kolejny stożek, unosząc się powoduje wpuszczenie sprężonego powietrza do odpowiadającego mu kanału (4), którym dociera ono np. do przekaźnika przy wiatrownicy - przekaźnik ten włącza określony rejestr lub połączenie.
Urządzenie crescendo włączane jest najczęściej specjalnym przyciskiem CR. Wciśnięcie tego guzika kasuje wszystkie uprzednio włączone rejestry, połączenia, kombinacje itd. i pozwala na stopniowe wzmacnianie brzmienia organów przy pomocy walca lub pedału crescendo. Wyłączenie przycisku CR sprawia że urządzenie crescendo przestaje być aktywne (pedał czy walec crescendo przestaje działać).
Można się również spotkać z rozwiązaniami, w których nie występuje przycisk aktywujący aparat crescendo - CR. W takich przypadkach układ skonstruowany jest w taki sposób, że najlżejsze naciśnięcie pedału (lub poruszenie walca) crescendo powoduje automatyczne wyłączenie całej dotychczasowej rejestracji, a jego dalsze naciskanie włącza kolejne głosy w organach.
cdn...
2001-2024 © Copyright by Konrad Zacharski
