Wiatrownica (zwana również wiatrownią (OPdU) lub skrzynią wiatrową (OKOK)) jest najważniejszą częścią mechanizmu powietrznego organów. Właśnie na tej skrzyni powietrznej (wiatrownicy) ustawione są wszystkie piszczałki instrumentu, które zasilane są zgromadzonym w niej powietrzem (dzieje się to oczywiście dzięki odpowiednim mechanizmom sterującym). Na przestrzeni wieków wykształciło się wiele odmian wiatrownic o różnej konstrukcji. Głównym kryterium, na podstawie którego przeprowadza się ogólny podział wiatrownic, jest układ kanałów rozprowadzających powietrze ze zbiornika (komory wiatrowej) do piszczałek. Na rysunku poniżej zaznaczono kierunki (podłużny i poprzeczny) w odniesieniu do wszystkich typów wiatrownic. Rozróżnianie tych dwóch kierunków wiatrownicy (podłużnego i poprzecznego), jest niezbędne do zrozumienia zasad ich funkcjonowania (m.in. w oparciu o bardzo często używane rysunki przekrojów poprzecznych i podłużnych wiatrownic).
Wzdłuż wiatrownicy rozmieszczone są poszczególne głosy organowe. W poprzek natomiast, znajdują się piszczałki jednego tonu (różnych rejestrów). Biorąc pod uwagę konstrukcję (układ kanałów powietrznych) wiatrownic, wyróżnia się ich trzy główne rodzaje: wiatrownice tonowe (OPdU) (zwane również wiatrownicami poprzecznymi (BO)), wiatrownice rejestrowe (OPdU) (nazywane wiatrownicami podłużnymi (BO)) oraz wiatrownice skrzyniowe.
Dwa pierwsze rodzaje wiatrownic są najczęściej spotykane zarówno w historycznym jak i współczesnym budownictwie organowym. Ilustracja zamieszczona poniżej w bardzo ogólny sposób wyjaśnia różnicę między nimi. Wiatrownica tonowa (poprzeczna) podzielona jest przegrodami przebiegającymi w poprzek, rejestrowa (podłużna) natomiast - przegrodami podłużnymi. Bardziej szczegółowe opisy ich budowy można znaleźć na odpowiednich podstronach.
Konstrukcja niewielkich instrumentów oparta jest najczęściej na pojedynczej wiatrownicy, jednak duże instrumenty (z kilkoma manuałami i pedałem), których dyspozycja obejmuje kilkanaście, a czasem nawet kilkadziesiąt głosów, wyposażone są w cały szereg wiatrownic. Klawisze każdego manuału za pośrednictwem traktury kontrolują wentyle w odpowiadającej mu wiatrownicy. W zależności od ilości głosów będących w dyspozycji wybranej klawiatury, a także od rozpiętości klawiatury, wszystkie piszczałki z nią związane mogą być rozmieszczone na jednej lub kilku wiatrownicach.
W budownictwie organowym spotyka się kilka sposobów rozmieszczenia piszczałek na wiatrownicy. Mowa tutaj o kolejności ustawienia piszczałek.
Najbardziej oczywistą kolejnością wydaje się być porządek chromatyczny, czyli wszystkie piszczałki jednego głosu ustawione kolejno od największej do najmniejszej.
Przy takim ustawieniu wysokości dźwięków wydawanych przez sąsiadujące piszczałki różnią się od siebie o pół tonu: c, cis, d, dis, e, f, fis, itd...
W niektórych wykonaniach wiatrownic stosuje się jednak inne rozstawienie piszczałek.
Charakterystyczną cechą tego rozwiązania jest podział piszczałek na dwie grupy. Z jednej strony wiatrownicy ustawione są piszczałki nastrojone w skali całotonowej C tzn. c, d, e, fis, gis, itd... - tzw. strona C, natomiast po przeciwnej stronie wiatrownicy stoją piszczałki nastrojone analogicznie, ale poczynając od dźwięku Cis: cis, dis, f, g, a, itd... - tzw. strona Cis.
W przeszłości symetryczny podział wiatrownic na dwie grupy piszczałek nastrojonych względem siebie w odległości półtonu, był wynikiem technicznych możliwości budownictwa organowego. Jednak układ ten stosowany jest do dziś ze względu na walory akustyczne; takie rozmieszczenie piszczałek daje możliwość lepszego wypełnienia przestrzeni dźwiękowej pomieszczenia.(GnO)
Piszczałki ustawione na wiatrownicy mocowane są do niej różnymi sposobami (w zależności od ciężaru, wielkości, budowy itd.). Niektóre z nich zamocowane są bezpośrednio w klocach piszczałkowych i nie wymagają żadnych dodatkowych podpór.
Jednak duża część piszczałek, głównie ze względu na swoje rozmiary i ciężar muszą być mocowane na wiatrownicy i utrzymywane w odpowiednim położeniu przy pomocy ławeczek piszczałkowych (podpór piszczałek). Konstrukcję i sposób użycia ławek piszczałkowych najlepiej zilustrują dwie poniższe fotografie.
W niektórych przypadkach (np. z powodu małej ilości miejsca na wiatrownicy lub ze względu na konieczność odpowiedniego rozmieszczenia przestrzennego poszczególnych głosów w organach) grupy piszczałek montowane są w inny sposób niż bezpośrednio na klocu piszczałkowym. Zdjęcie obok przedstawia rozwiązanie, w którym piszczałki jednego z rejestrów zamontowane są na specjalnym stelażu, a powietrze doprowadzane jest do nich z wiatrownicy rurkami z tworzywa sztucznego. Mimo, że piszczałki tego głosu znajdują się w dość dużej odległości od samej wiatrownicy, to rejestr ten w dalszym ciągu należy do zestawu związanego z tą wiatrownicą (jest z niej w dalszym ciągu zasilany).
Wiatrownice, ze względu na dużą ilość kanałów, przegród i umieszczanych na nich piszczałek, a także zawiłe mechanizmy traktur, są urządzeniami bardzo skomplikowanymi i dlatego aby w jasny sposób przedstawić istotę ich funkcjonowania, na dalszych stronach ograniczono się do zastosowania dość schematycznych rysunków, z bardzo ograniczoną liczbą przegród, rejestrów, piszczałek itd.
2001-2024 © Copyright by Konrad Zacharski
